از مهندسان جهان اسلام در سده ششم. نام کامل او بدیع‌الزمان ابوالعزّ اسماعیل‌بن رزّاز جزری است. تنها اثر به جامانده از وی کتابی به نام الجامع بین‌العلم و العمل النافع فی صناعه الحِیل به عربی است که سندی مهم در تاریخ فنّاوری محسوب می‌شود و نسخه‌های متعددی از آن به جامانده است. آن‌گونه که از نسخه کتابخانه لیدن (ش Or. 656 ، صفحه عنوان) و نسخه فارسی کتابخانه ملی پاریس (ش ۱۴۵، صفحه آخر) برمی‌آید، این کتاب را، به اختصار، الحِیل نیز نامیده‌اند. جزری در این کتاب پنجاه دستگاه را که خود ساخته، به طور کامل شرح داده است.
مختصر اطلاعی که از زندگانی جزری داریم مبتنی بر مطالب خود او در مقدمه کتابش است. تاریخ تولد وی مشخص نیست. از تاریخ نگارش دو نسخه کتاب چنین برمی‌آید که بین جمادی‌الا´خره و شعبان ۶۰۲ درگذشته است (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لو). جزری، با توجه به دستگاههایی که ساخته و شرح داده، به تعبیر امروزی مهندس مکانیک بوده است. نویسندگان نسخه‌ها در ابتدای مقدمه کتاب، از وی با لقب الشیخ رئیس الاعمال (جزری، چاپ عکسی ۱۹۹۰، ص ۲، چاپ عکسی ۲۰۰۲، ص ۲) یا الشیخ الرئیس (نسخه لیدن، ش Or. 117 ، گ ۱ ر) یاد کرده‌اند.
او به جزیره، در منطقه بین‌النهرین علیا، منسوب است و از این‌رو جزری خوانده شده است. جزیره به سه دیار تقسیم می‌شد: دیار بکر، دیار ربیعه، و دیار مُضَر. دیار بکر شمالی‌ترین و کوچک‌ترینِ این سه به شمار می‌آمد و مرکز آن شهر آمِد بود (لسترنج، ص ۳ـ۴، ۸۶، ۱۰۸). آمد اکنون دیار بکر نامیده می‌شود. جزری ممکن است به شهر جزیره ابن‌عمر نیز منسوب باشد که بین موصل و آمد قرار داشته است. جزری در شهر آمد در دربار سُقْمانیان می‌زیست. سقمانیان شاخه‌ای از طایفه اَرْتُقیان بودند و فرمانروایان آن در دیار بکر حکومت می‌کردند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل “Artukids” ).
جزری، به گفته خودش در مقدمه کتاب (۱۹۷۹، ص ۴ـ۵)، در خدمت ملک صالح و پیش از آن از ۵۷۰ در خدمت پدر و برادر او بود. ناصرالدین محمودبن محمد ملقب به ملک صالح (حک : ۵۹۷ ۶۱۹)، برادرش قطب‌الدین سقمان‌بن محمد ملقب به ملک مسعود (حک : ۵۸۱ – ۵۹۷)، و پدرش نورالدین محمد (حک : ۵۶۲ -۵۸۱) از فرمانروایان سقمانیه بودند که جزری در دربار آنان می‌زیست (ابن‌اثیر، ج ۱۱، ص ۵۱۳ ۵۱۴، ج ۱۲، ص ۱۷۰؛ د. اسلام ، همانجا). در ۵۷۹، صلاح‌الدین ایوبی (حک : ۵۶۴ – ۵۸۹) شهر آمِد را تصرف و آن را به نورالدین محمد وا گذار کرد (ابن‌اثیر، ج ۱۱، ص ۴۹۳ـ۴۹۴).
بسیاری از جهانگردان و جغرافی‌نویسان، آمد را شهری آباد، با شکوه، پررونق و ثروتمند وصف کرده و ضمن تشریح عظمت آن، آنجا را ستوده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ناصرخسرو، ص ۱۳ـ ۱۵؛ لسترنج، ص ۱۰۸ـ۱۱۱). سقمانیان با وجود جنگهای طولانی صلیبی، به سبب حمایت ایوبیان، در دیار بکر و شهر آمد از امنیتی نسبی برخوردار بودند، چنانکه جزری حدود سه دهه در دربار آنان به کارهای ارزشمند مشغول بود و الحیل را تألیف کرد که موضوع عمده این مقاله است.
طبق نسخه کتابخانه آکسفورد، جزری تألیف کتاب را در ۴ جمادی‌الا´خره ۶۰۲ به پایان رساند. به گفته خودش، وی کتاب را به دستور ناصرالدین محمود تألیف کرد. با توجه به اینکه حکومت ناصرالدین محمود از ۵۹۷ آغاز شده، پس جزری کتاب را بین ۵۹۷ تا ۶۰۲ تألیف کرده است (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف‌حسن، ص له ـ لو).
الحِیل و روش علمی جزری.
کتاب جزری در باره اسباب الحیل (دستگاههای مکانیکی) است. علم حیل را می‌توان علم مکانیک امروزی دانست. به تعبیر دیگر، موضوع کتاب، صنعت (علمٌ صِناعی) و فنّاوری است (جزری، ترجمه فارسی، ص ۳ـ۴؛ نیز رجوع کنید به حیل *، علم). در این کتاب، دستگاههای مکانیکی خودکار تشریح شده است. کتاب به شش «نوع» (بخش) تقسیم می‌شود. بخشهای اول تا چهارم، هر یک شامل شرح ده دستگاه و بخشهای پنجم و ششم هر یک شامل شرح پنج دستگاه است، بدین‌قرار:
بخش اول شامل شرح شش نوع ساعت آبی و چهار ساعت شمعی؛
بخش دوم، شرح ده دستگاهِ خودکارِ توزیعِ نوشیدنی؛
بخش سوم، شرح چهار آفتابه و ظرفِ خودکار برای ریختن آب و شستشوی دست یا وضو گرفتن و شش تشتِ اندازه‌گیری خون هنگامِ رگ‌زنی؛
بخش چهارم، شرح شش فواره که در فاصله‌های زمانی مشخص به طور خودکار تغییر شکل می‌دهند و تشریح چهار وسیله نی‌زنی خودکار؛
بخش پنجم، روش ساخت پنج دستگاهِ آب‌کشی از آبگیر (یا چاه یا آب روان)؛
در بخش ششم، جزری دری را وصف نموده که از برنج ریخته‌گری کرده و برای سرای ملک صالح در شهر آمِد ساخته بود و نیز شرح وسیله‌ای هندسی برای یافتن مرکز دایره گذرنده بر هر سه نقطه دلخواه واقع بر یک صفحه یا سطح یک کره، روش اندازه‌گیری زاویه‌های تند و باز، قفلی رمزی که با دوازده رمز از حروف الفبای عربی درِ یک صندوق را باز می‌کند، قفل کلونی، و یک ساعت آبی برای نشان دادن گذشت یک ساعت (۱۹۷۹، ص زـ یز). هر دستگاه در چند فصل تشریح شده است.
متن عربی کتاب ساده است و محتوای آن به کمک تصاویر به آسانی درک می‌شود. جزری برای هر دستگاه یک تصویر اصلی رسم کرده که نشان‌دهنده سیمای کلی دستگاه است، در نتیجه کتاب شامل پنجاه تصویر اصلی است که با حروف ابجد از یک تا پنجاه شماره گذاری، و در متن به آنها ارجاع داده شده است. برای توضیح جزئیات دستگاهها نیز تصاویر دیگری رسم شده است؛ در مجموع، تعداد تصاویر به ۱۷۴ می‌رسد. البته مهندسان در آن دوره، روش ترسیم سه بعدی تصاویر را نمی‌دانستند و رسم فنی به شکل امروزی وجود نداشت، در نتیجه تصاویر سه بعدی کتاب ابتدایی است ولی این نقص، مانع از درک عملکرد دستگاهها نمی‌شود ( زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه).
تصاویر کتاب در نسخه‌های متعدد رنگی، و برخی از این تصاویر، نگاره‌های (نقاشیهای مینیاتوری) باارزشی هستند که باعث شده است بعضی از آنها از نسخه‌ها ربوده شوند و به موزه‌های دیگر کشورها یا مجموعه‌های شخصی راه یابند (هیل ، ۱۹۷۸، ص ۲۹۱).
به عقیده مورخان هنر، یک مدرسه نقاشی در دربار ارتقیان وجود داشته که در آنجا نقاشیهای داستانی بسیار باارزشی کشیده می‌شده است. تصاویر سه نسخه از نسخه‌های کتاب جزری را اعضای این مدرسه تهیه کرده‌اند. با استفاده از تصاویر کتاب مذکور، مورخان می‌توانند وضع پوشش مردان و زنان دیار بکر و بعضی عادتهای زندگی آنها را در سده ششم بررسی کنند ( رجوع کنید به وارد ، ص ۶۹ـ۸۳).
از ویژگیهای کتاب جزری کاربردی بودن آن است. جزری (۱۹۷۹، ص ۴) از بعضی دانشمندان و حکمای پیش از خود، که دستگاههایی ساخته ولی آنها را نیازموده‌اند، انتقاد کرده و گفته است: «در درستی یا نادرستی آنچه با صناعت سروکار دارد، با آزمون می‌توان داوری کرد.» جزری با دیدگاه انتقادی به آثار گذشتگان توجه کرده، چنانکه در بخش چهارم، در بحث فواره‌ها، از روش بنوموسی * در این‌باره انتقاد کرده است ( رجوع کنید به ص ۳۹۳). روشی که جزری در تشریح دستگاهها به کار برده، مثالی کامل از چگونگی عرضه گزارش مهندسی است که حتی برای مهندسان امروزی شایان توجه است. وی ابتدا تصویری از هر دستگاه و طرز کار آن عرضه کرده، سپس به جزئیات آن پرداخته و چگونگی ساخت آن را با دقتی تحسین برانگیز شرح داده است. وی اجزا و مجموعه‌های تشکیل‌دهنده هر دستگاه را به تفصیل، و مواد و ابعاد اجزا را وصف نموده و در پایان، چگونگی سوار کردن آنها و چگونگی کارکرد و آزمایش هر دستگاه را توضیح داده است. البته گاهی مطالب آن تکراری است و گاهی نیز مواد و ابعاد دقیقاً مشخص نشده است. جزری از گفتن هیچ نکته‌ای در روشن ساختن مطالب کوتاهی نکرده و حتی وظایف کسی را که باید دستگاه را به کار گیرد، شرح داده است (جزری، ترجمه فارسی، ص ۶۱۱ـ۶۱۳؛ هیل، ۱۹۷۹، ص ۲۲۹). پیش از عصر جدید کمتر کسی این‌گونه به شرح جزئیات فنی می‌پرداخت و از این لحاظ، اثر جزری بی‌همتاست (هیل، ۱۹۹۴ الف ، ص ۲۷).
دستگاههایی که در این کتاب تشریح شده است، همگی از نظر فنی درست و قابل ساخت‌اند. سه نمونه از دستگاههای جزری (یک تلمبه، یک ساعت آبی و یکی از وسایل اندازه‌گیری مقدار خون در عمل رگ‌زنی) ساخته شد و در جشنواره جهانی اسلام در ۱۳۵۵ ش/۱۹۷۶ در لندن به نمایش در آمد (هیل، ۱۹۷۹، ص ۲۳۰؛ زندگینامه علمی دانشوران، همانجا). تلمبه را، با مقیاس۱۴، از روی توصیف و شکلِ دستگاهِ پنجم از بخشِ پنجمِ کتاب ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۴۵۸ـ ۴۶۵) ساختند، البته نیروی محرکه این تلمبه نمایشی، برقی بود. تلمبه بسیار خوب کار می‌کرد و آب را با جریانی یکنواخت انتقال می‌داد ( > دایره المعارف تاریخ علوم عربی < ، ج ۳، ص ۷۷۶ـ۷۷۹). ساعت آبی ساخته شده نیز از روی دستگاهِ نخست از بخشِ اول ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۱۶) در مقیاس اصلی بازسازی شد و به خوبی کار کرد (هیل، ۱۹۷۹، همانجا). این ساعت در موزه طبیعی آستن هلند به نمایش گذاشته شده است. ناطق و همکارانش نیز نمونه‌ای از این تلمبه و قفل رمزی را، که جزری به عنوان دستگاه سوم از بخش ششم ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۴۸۶ـ ۴۹۵) تشریح کرده است، ساختند و آزمودند (جزری، ترجمه فارسی، مقدمه ناطق، ص سی‌وپنج؛ ناطق، ص ۱۵۵).
ابتکارات و ابداعات جزری.
جزری دستگاههای ساخته خود را به ملک‌صالح عرضه کرد و او آنها را بی‌مانند خواند (۱۹۷۹، ص ۳ـ۶).
با تصویری که جزری در مقدمه و بخشهای دیگر کتاب، صادقانه از کار خود عرضه کرده، می‌توان نتیجه گرفت دستگاههایی که وی وصف کرده، همگی اختراع او نبوده‌اند، بلکه او هم مانند هر مهندسِ مبتکر دیگری از کارهای پیشینیان بهره برده و به سهم خود بر غنای آنها افزوده است ( > دایره المعارف تاریخ علوم عربی <، ج ۳، ص ۷۸۹). بسیاری از این دستگاهها از منابع دوره اسلامی به جزری رسیده بودند، برخی دیگر ریشه در کارهای هرونِ اسکندرانی و فیلون بیزانسی داشتند، و احتمالاً از هند و خاور دور نیز فنونی به قلمرو اسلام منتقل شده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
برخی از پیشینیانی که جزری از کارشان استفاده یا در کتاب خود از آنها یاد کرده است، عبارت‌اند از:
ارشمیدس * (جزری، ۱۹۷۹، ص ۹)،
بنوموسی (همان، ص ۳۹۳)،
بدیع اسطرلابی * (همان، ص ۴۲۳)
و آپولونیوس پِرگایی * (در متن: آپولونیوس نجار هندی؛همان، ص ۴۲۲).
جزری مشخص نکرده کدام قسمت از کار، ابتکار و اختراع خود وی بوده ولی هیل ( > دایره المعارف تاریخ علوم عربی <، ج ۳، ص ۷۹۱ـ۷۹۲) ابتکارات و اختراعات مستقیم وی و فنونی را که اول بار در کتاب او آمده، چنین برشمرده است:
کامل کردن کفه کج شونده،
تلمبه رفت و آمدی با ساز و کار لَنگ و لوله‌های مَکِش،
ساعتهای طَرْجَهار (وسیله‌ای برای زمان‌سنجی، از اجزای ساعتهای آبی)،
ظرفهای اندازه‌گیری خون در عمل رگ‌زنی، استفاده از چرخ‌دنده‌هایی که بخشی از پیرامونشان دندانه‌دار است و کاربرد آن در چرخاب،
متوازن کردنِ چرخها،
تنظیم نهایی قطر سوراخها،
استفاده از نمونه‌های کاغذی در طراحی،
لایه‌ای ساختن الوار برای جلوگیری از تاب برداشتن،
و ریخته‌گری فلزات در قالبهای بسته با استفاده از ماسه تر.
به نظر هیل (۱۹۹۳، ص ۱۳۱)، احتمالاً ساعت آبی به شکل قایق ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۹۸ـ۱۱۶) و ساعت به شکل فیل ( رجوع کنید به همان، ص ۱۱۷ـ۱۵۴) از اختراعات جزری است که مشابه آنها در رساله‌هایی که تاکنون شناخته شده، نیامده است. هیل (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات، ص ۲۷۹) مهم‌ترین روشهای مکانیکی را که جزری وصف کرده چنین ذکر نموده است: ساخت مخزن، تنظیم کننده جریان، و دستور عملهای متوازن کردن ساز و کارهای ساعت به شکل فیل با استفاده از نمونه کاغذی. هیل (همانجا) برخی روشهای جزری را که امروزه همچنان کاربرد دارند، چنین برشمرده است: کاربرد شاغول، استفاده از محور برای بررسی مسطح بودن قطعات (یعنی از بین بردن اعوجاج و مدور ساختن قطعات پس از بستن آنها به چرخ خراطی و اصلاح کردن قطعات)، پرداخت کردن شیرها، چگونگی پرداخت توأمان نشیمنگاه و توپی شیرهای آب، و استفاده از گَردِ سنباده برای آب‌بندی.
جزری به وضوح بین سه نوع انطباق اصلی (انطباقهای فشاری، لغزنده و آزاد) فرق گذاشته است (منظور از انطباق، عملکرد قطعات پس از سوارکردن آنها برهم است). تلمبه پیستونی دو طرفه جزری منحصر به فرد است و سه ویژگی باعث شده است که این دستگاه جالب توجه باشد: استفاده از میل‌لنگ برای تبدیل حرکت دَوَرانی به حرکت رفت و برگشتی، استفاده از اصلِ دوطرفه عمل کردنِ دستگاه، و اینکه این دستگاه اولین تلمبه شناخته شده‌ای است که واقعاً لوله‌های مَکِش داشته و در آن میل‌لنگ به کار رفته است (هیل، ۱۹۷۹، ص ۲۲۹؛> دایره المعارف تاریخ علوم عربی <، ج ۳، ص ۷۷۶).
جزری فن ساعت‌سازی را بهبود فراوانی بخشید. از شرح او در ابتدای دستگاهِ هفتم از نوعِ چهارم ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۴۲۲ـ ۴۲۵) برمی‌آید که وی به خوبی از کارکرد چرخ دَنگ آگاه بوده است (هیل، ۱۹۸۷، ص ۱۹). ساز و کاری که وی در ساعت اول برای تنظیم سطح آب مخزن و سرعت خروجی آب تشریح کرده، نمونه‌ای عالی از کاربرد تنظیم خودکارِ بازخورد است (هیل، ۱۹۹۴ الف ، ص ۳۳). جزری جایگاه مهمی در تاریخ اتوماسیون (خودکار کردن)، تنظیم خودکار، ماشینهای کارگر (روباتیک) و نوازندگی خودکار دارد. دستگاههایی که او تشریح کرده، دارای سازوکارهای دقیق و تنظیمات حساسی هستند که بسیاری از آنها از لوازم پیشبرد فنّاوری بوده‌اند و پس از چند سده در اروپا به عنوان اختراع جدید ثبت شده‌اند ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
در اروپا نخستین قفل رمزدار را باترزورث در ۱۲۶۲/۱۸۴۶ ساخت. جالب توجه آنکه صفحات فنری به کار رفته در قفل وی به طرز شگفت‌آوری به صفحه‌های قفل جزری شباهت دارند (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص ۲۷۴).
در قرون وسطا در کتابی لاتینی با عنوان لیبروس دل سابر، از مؤلفی ناشناس، وصف یک ساعت آبی و یک ساعت شمعی آمده است که نسبت به نمونه‌های مشابه در کتاب جزری بسیار ابتدایی‌ترند. به احتمال بسیار، مؤلف، توضیحات این ابزارها را از منابع دست دوم دوره اسلامی اخذ کرده است (هیل، ۱۹۸۷، ص ۲۲).
اختراعات جزری حتی می‌تواند الهام بخش طراحان امروزی باشد. مثلاً، وی در ساعتهای آبی و دستگاههای اول و دوم از بخش اول، از گویهای غلتانی استفاده کرده است که به طور خودکار با افتادن روی سنج، صدای زنگ ساعت را تولید می‌کردند ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، ص ۹ـ۹۷). از این روش اکنون در اسباب‌بازیها و سایر وسایل استفاده می‌شود و اختراع آن به ثبت رسیده است. دستگاههایی که جزری و سایر صنعتگران می‌ساختند، صرفاً تفریحی و منحصر به دربار شاهان نبودند، بلکه بسیاری از آنها کاربردهایی عمومی داشتند، مانند دستگاههای آب‌کشی، ساعتها و قفلها که عموم مردم از آنها استفاده می‌کردند (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص مط ـ ن؛> دایره المعارف تاریخ علوم عربی <، همانجا). گزارشهای نسبتاً فراوانی از قفلهای رمزی، مشابه قفلی که جزری (۱۹۷۹، ص ۴۹۳) تشریح کرده است، وجود دارد ( رجوع کنید به ناطق، ص ۱۵۵؛
مدیسون، ص ۱۴۱ـ۱۵۴؛پوپ، ج ۱۳، تصویر ۱۳۰۳). همچنین در باره انواع ساعتها، آسیابها و اسطرلابها گزارشهای متعددی آمده است ( رجوع کنید به ناطق، ص ۱۵۵ـ۱۵۶؛جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص ۲۷۱ـ ۲۷۸). جهانگردان و جغرافیدانانی نظیر ابن‌جبیر، اصطخری، ابن‌حوقل، مقدسی، ادریسی، و قزوینی هم در نوشته‌های خود از این‌گونه وسایل یاد کرده‌اند ( رجوع کنید به هیل، ۱۹۸۴، ص ۱۲۷ـ۱۴۰).
جایگاه فرهنگی ـ هنری کتاب جزری.
در کتاب جزری واژه‌ها و اصطلاحات فنی بسیاری به زبان فارسی وجود دارد که نشان دهنده تأثیر عمیق ایرانیان بر فنّاوری جهان اسلام است. جزری خود (۱۹۷۹، ص ۵) به کاربرد اصطلاحات بیگانه که از پیشینیان رسیده، اشاره کرده است. ناطق و همکارانش افزون بر ترجمه کتاب به فارسی، فهرست واژه‌های فارسی آن را تهیه کرده‌اند ( رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، ص ۶۲۱ـ ۶۵۸). کتاب جزری سند مهندسی بسیار مهمی است و بسیاری از پژوهشگران بر اهمیت آن تأکید کرده‌اند، از جمله سارتون (ج ۲، بخش ۲، ص ۶۳۲) در باره آن گفته که بهترین اثر برای پژوهش در باره چگونگی استفاده مسلمانان از مکانیک یونانی است و می‌توان آن را اوج دستاورد مسلمانان در حوزه‌ای به شمار آورد که از بنوموسی آغاز شده بود.
گوناگونی مندرجات و زیبایی تصاویر نسخه‌های خطی این اثر موجب شده است که در مغرب زمین، از معروف‌ترین آثار تاریخی در این حوزه به شمار آید (نصر، ص ۱۴۵). به نوشته هیل (۱۹۷۹، ص ۲۳۱؛همو، ۱۹۹۴ الف ، ص ۲۷)، کتاب جزری مهم‌ترین رساله مهندسی به عربی است و تا پیش از دوره نوزایی (رنسانس) هیچ سندی از هیچ قلمرو فرهنگی وجود ندارد که محتوایی چنین غنی در باره چگونگی طراحی، ساخت و سوار کردن اجزای دستگاهها داشته باشد.
کتاب جزری از دیدگاه هنری نیز حائز اهمیت و درخور توجه است. نگاره (مینیاتور)های زیبای آن از علل شهرت آن در غرب بوده است. کوماراسوامی، پژوهشگر تاریخ هنر، رساله خود را در باره این کتاب از دید هنری نوشته و در باره نگاره‌های آن اطلاعات درخور توجهی داده است. گزارشهای دیگری نیز از نگاره‌های کتاب جزری وجود دارد (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ند). چهار دستگاه، شامل دستگاههای هفتم تا دهم از بخش چهارم ( رجوع کنید به همان، ص ۴۳۳ـ ۴۳۸)، وسایل نی‌زنی خودکارند، ازاین‌رو دانش‌پژوه از این کتاب در مقاله «موسیقی‌نامه‌ها»ی خود (ص ۷۳ـ ۷۵) یاد نموده و از حیث نسخه‌شناسی آن را بررسی کرده است. البته از این دیدگاه می‌توان به وسایل دیگر تولید موسیقی و صدا نیز اشاره کرد که جزری در دستگاههای دیگری نظیر ساعتها و آفتابه‌ها به کار برده است.
تأثیر کتاب جزری بر آثار متأخران و نسخه‌های به جامانده از آن.
در حدود ۶۲۸، یعنی حدود ۲۶ سال پس از درگذشت جزری، مغولان به منطقه دیاربکر حمله کردند (ابن‌اثیر، ج ۱۲، ص ۴۹۸ـ۴۹۹). هر چند جزری به کار پیشینیان دسترسی داشته، به علت محدودیت جغرافیایی جزیره و نیز جنگهای صلیبی و حملات مغولان، معلوم نیست که چگونه اثر جزری به سایر مناطق راه یافته، به ویژه آنکه در آثار تاریخی مشهور و نوشته‌های پس از وی به این موضوع اشاره نشده است. در آثار متأخر فقط دو اشاره مستقیم به کتاب جزری یافته شده است ( رجوع کنید به هیل، ۱۹۹۴ الف ، ص ۲۸؛همو، ۱۹۹۴ ب ، ص ۱۹۰ـ۱۹۱؛قاری، ص ۳۳، ۸۷ – ۸۸)، ولی تعداد نسبتاً فراوان نسخه‌های به جامانده از کتاب جزری و تاریخ استنساخ آنها، که پس از وی از سده هفتم تا اواخر سده سیزدهم صورت گرفته است، از اهمیت این اثر حکایت دارد (هیل، ۱۹۷۹، ص ۲۲۹). در این مدت تقریباً در هر سده یک یا چند نسخه از این کتاب نوشته شده است. کار جزری با چیرگی فنّاوری غربی به فراموشی سپرده شد، اما در سده اخیر نظر شرق‌شناسان را به خود جلب کرد و بازشناسی شد.
تاکنون نوزده نسخه از اثر جزری شناسایی شده است؛
چهارده نسخه در کتابخانه‌ها و بقیه در مجموعه‌های شخصی (برای آگاهی از نسخه‌ها رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لح ـ مه). دو سوم نسخه مورخ ۷۱۵، در ۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸ در یک حراجی در لندن به فروش رفت. هیل (۱۹۷۸، ص ۲۹۱ـ ۲۹۸) این نسخه را به تفصیل بررسی کرده است.
دو نسخه (به شماره‌های ۷۰۷، ۷۰۸) از سه نسخه مدرسه عالی شهید مطهری و یک نسخه از دو نسخه موجود در کتابخانه ملی پاریس (ش ۱۱۴۵) ترجمه فارسی است. نسخه‌های فارسی اهمیت تاریخی دارند ولی برای خوانندگان امروزی قابل استفاده نیستند. هر سه نسخه مذکور بر گرفته از یک ترجمه‌اند. نسخه کتابخانه ملی پاریس کامل‌ترین آنهاست که آقابابا شاه‌میرزایی در ۱۲۹۷ آن را کتابت کرده است. ترجمه بخشهایی از کتاب ناقص است، اما در پایان، مترجم از خود فصلی به کتاب افزوده و در آن به معرفی دستگاه حرکت دائم پرداخته و برخی اصطلاحات دشوار کتاب را توضیح داده است ( رجوع کنید به طارمی‌راد، ص ۵۱۵ ۵۱۶، ۵۲۶).
نسخه شماره ۷۰۸ نیز افزوده‌های نسخه پاریس را دارد، اما اشتباهات استنساخی آن کمتر است، در حالی که نسخه شماره ۷۰۷ بسیار ناقص و بدخط است. کاتب و سال کتابت این دو نسخه معلوم نیست، اما با توجه به نوشته بالای نخستین برگ نسخه شماره ۷۰۸، احتمالاً مترجم هر دو نسخه، شخصی به نام محمدبن داود علوی شادی‌آبادی (اوایل قرن دهم) بوده است (همان، ص ۵۱۸ ۵۲۰).
قدیم‌ترین نسخه کتاب جزری در ۶۰۲ نوشته شده و در کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه احمد ثالث، به شماره ۳۴۷۲ رده‌بندی شده است. پژوهشگران، نسخه کتابخانه سلیمانیه استانبول را ــ که در مجموعه ایاصوفیه، با شماره ۳۶۰۶ طبقه‌بندی شده است با وجود نقایصی که دارد، از حیث زیبایی خط و دقتِ ترسیم شکلها، بهترین نسخه دانسته‌اند. این نسخه در ۷۵۵ نوشته شده است (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ما). سزگین سرنوشت برگهای جدا شده و به سرقت رفته از این نسخه را در مقدمه چاپ عکسی آن، مفصّلاً توضیح داده است ( رجوع کنید به جزری، چاپ عکسی ۲۰۰۲، مقدمه سزگین، ص ۵ ۱۱).
پژوهشهای معاصر. از سده سیزدهم/ نوزدهم تاکنون، در باره کتاب جزری پژوهشهای نسبتاً گسترده‌ای شده است (برای آگاهی از فهرست پژوهشگرانی که به این موضوع پرداخته‌اند رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، مقدمه احمد یوسف‌حسن، ص پنجاه و چهار ـ پنجاه و پنج، مقدمه هیل، ص شصت و چهار ـ شصت و پنج؛هونکه، ص ۱۷۱؛سارتون، ج ۲، بخش ۲، ص ۶۳۲ـ ۶۳۳).
نخستین پژوهش گسترده را ویدمان و هاوزر انجام دادند. آنها بخشهای کتاب جزری را در هفت مقاله جداگانه به آلمانی منتشر کردند. با وجود کوششهای فراوان و ارزشمند این دو پژوهشگر، ترجمه آنها در تمام بحثها وابسته به متن نیست و در بعضی موارد، تشخیص متن اصلی از تفسیر مؤلفان ممکن نیست (جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص نج ـ ند). هیل در ۱۳۵۳ ش/۱۹۷۴، با استفاده از چهار نسخه کتاب جزری، ترجمه‌ای کامل از آن را به زبان انگلیسی همراه با توضیحاتی تفصیلی به چاپ رساند. کار او را می‌توان اوج پژوهش در باره جزری دانست. کینگ (بخش ۲۰، ص ۲۸۴ـ ۲۸۹) از این ترجمه انتقاد کرده و در باره کار جزری نظریاتی داده است.
هیل نسخه کتابخانه بودلیان در آکسفورد (گریوز ۲۷) مورخ ۸۹۱ را اساس ترجمه خود قرار داد. ویدمان و هاوزر نیز از ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۹/ ۱۹۰۸ـ۱۹۲۱، یعنی حدود پنجاه سال پیش از هیل، همین نسخه را مبنای ترجمه‌های خود قرار داده بودند، در حالی که نسخه‌های استانبول قدیم‌تر و کامل‌ترند. علت این بوده که آنها به این نسخه‌ها دسترسی نداشتند (جزری، ۱۹۷۷، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ۲۰، ۲۲). تاکنون جامع‌ترین بررسی را در مورد نسخه‌های کتاب جزری، احمد یوسف حسن و همکارانش در مؤسسه معهدالتراث العلمی العربی وابسته به دانشگاه حلب، در سوریه انجام داده‌اند. آنان بر اساس قدیم‌ترین نسخه (یعنی طوپقاپی، سلطان‌احمد ثالث، ش۳۴۷۲) و مقابله آن با چهار نسخه دیگر، متن عربی کتاب جزری را به طور کامل منتشر کردند ( رجوع کنید به جزری، ۱۹۷۹، مقدمه احمد یوسف حسن، ص مه).
در ۱۳۸۰ ش، ناطق و همکارانش بر اساس متنِ چاپِ یوسف حسن، کتاب جزری را به فارسی ترجمه و آن را به همراه افزوده‌هایی به چاپ رساندند. در این ترجمه و افزوده‌ها با ترجمه انگلیسی هیل نیز مقایسه‌هایی شده است. مقدمه‌های یوسف حسن و هیل و توضیحات تفصیلی هیل نیز به این ترجمه افزوده شده است ( رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، مقدمه ناطق، ص سی‌وسه ـ سی و هفت).
چاپ عکسی نسخه طوپقاپی (سلطان احمد ثالث، ش ۳۴۷۲) را وزارت فرهنگ ترکیه در ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰ منتشر کرده است. فؤاد سزگین نیز نسخه ایاصوفیه را به همراه مقدمه‌ای تحقیقی به صورت عکسی چاپ نموده است (فرانکفورت ۲۰۰۲).
منابع:
(۱) ابن‌اثیر؛
(۲) اسماعیل‌بن رزّاز جزری، الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش ۳۴۷۲، آنکارا ۱۹۹۰؛
(۳) همان، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش ۳۶۰۶، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
(۴) همان، چاپ احمد یوسف‌حسن، حلب ۱۹۷۹؛
(۵) همان، در مجله تاریخ العلوم العربیه، ج ۱، ش ۱ (مه ۱۹۷۷)؛
(۶) همان، ترجمه فارسی: مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین‌العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل )، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت‌جاه، تهران۱۳۸۰ ش؛
(۷) محمدتقی دانش‌پژوه، «موسیقی‌نامه‌ها»، هنر و مردم ، ش ۱۴۸ (بهمن ۱۳۵۳)؛
(۸) حسن طارمی‌راد، «نقدی بر ترجمه فارسی کتاب الحیل بدیع‌الزمان جزری»، تحقیقات اسلامی ، سال ۱۰، ش ۱و۲ (۱۳۷۴ ش)؛
(۹) لطف‌اللّه قاری، «الا´لات المیکانیکیه فی تراثناالعلمی و موقع کتاب الرساله القدسیه »، مجله تاریخ العلوم العربیه، ج ۱۱، ش ۱و۲ (۱۹۹۵ـ۱۹۹۷)؛
(۱۰) ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۳ ش؛
(۱۱) محمدجواد ناطق، «بدیع‌الزمان جزری: مهندس مشهور قرن ششم هجری»، وقف: میراث جاویدان ، سال ۴، ش ۳و۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۵)؛
(۱۲) زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا ، ترجمه مرتضی رهبانی، تهران ۱۳۷۰ ش؛
(۱۳) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981, s.v. ” A l-Jazari, Badi A l-Zaman Abul- ـ Izz Isma il Ibn A l-Razzaz” (by Donald R. Hill);
(۱۴) EI 2 , s.v. “Artukids” (by Cl. Cahen);
(۱۵) Encyclopedia of the history of Arabic science , ed. Roshdi Rashed, London: Routledge, 1996, s.v. “Engineering” (by Donald R. Hill);
(۱۶) Donald Routledge Hill, “Arabic fine technology and its influence on European mechanical engineering”, in The Arab influence in medieval Europe , ed. D. A. Agius and R. Hitchcock, Reading: Ithaca, 1994 a , repr. in Donald R. Hill, Studies in medieval Islamic technology , ed. David A. King, Aldershot 1998;
(۱۷) idem, “From Philo to al-Jazari”, in Learning, language and invention: essays presented to Francis Maddison , ed. W. D. Hackmann and A. J. Turner, Aldershot: Variorum and Paris, 1994 b , repr. in Donald R. Hill, ibid;
(۱۸) idem, “Information on engineering in the works of Muslim geographers”, History of technology , 9 (1984), repr. in Donald R.Hill, ibid;
(۱۹) idem, “Islamic fine technology and its influence on the development of European horology”, A l-Abhath , 35(1987), repr. in Donald R. Hill, ibid;
(۲۰) idem, Islamic science and engineering , Edinburgh 1993 ;
(۲۱) idem, “Medieval Arabic mechanical technology”, in Proceedings of the First International Symposium for the History of Arabic Science, Aleppo, April 5-12, 1976, Aleppo: Institute for the History of Arabic Science, 1979, repr. Donald R. Hill, Studies in medieval Islamic technology , ed. David A. King, Aldershot 1998;
(۲۲) idem, “Notice of an important al-Jazari manuscript”, Journal for the history of Arabic science , 2 (1978), repr. in Donald R. Hill, ibid;
(۲۳) Ismail b. Razzaz Jazari, The book of knowledge of ingenious mechanical devices ( Kitab fimaـ rifat al-hiyal al-handasiyya ), translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht 1974;
(۲۴) David A. King, Islamic astronomical instruments : “Medieval mechanical devices”, London 1987;
(۲۵) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930;
(۲۶) Francis Maddison, ” A l- Jazari’s combination lock: two contemporary examples”, in The Art of Syria and the Jazira: 1100-1250 , ed. Julian Raby, Oxford: Oxford University Press, 1985;
(۲۷) Hossein Nasr, Islamic science: an illustrated study , [London] 1976;
(۲۸) Arthur Upham Pope, ed. A survey of Persian art , Tehran 1977;
(۲۹) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(۳۰) Rachel Ward, “Evidence for a school of painting at the Artuqid court”, in The Art of Syria and the Jazira , ibid.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
سلام
مقاله جذاب و کاملی بود خیلی تشکر میکنم.