زندگینامه ادیب الممالک فراهانی(۱۳۳۵-۱۲۷۷ه .ق)

 
imagesمحمدصادق متخلص به امیری ملقب به ادیب الممالک فرزند حاجی میرزا حسین نوه میرزا معصوم محیط برادر میرزا ابوالقاسم قائم مقام وزیر مشهور محمدشاه است . وی در ۱۴ محرم (۱۲۷۷ ه . ق).متولد شده علوم ادبی زمان را نزد اساتید فن فراگرفت. در شاعری بر اکثر سخنوران عصر خویش پیشی جست.نخست پروانه تخلص داشت و چون ملقب به امیرالشعراء گردید تخلص خود را امیری نهاد. شرح حال او در کتابهای پرفسور برون و در مقدمه دیوانش که بسعی و اهتمام وحید دستگردی در ۱۳۱۲ انتشار یافت مشروحاً ضبط شده است .

این استاد در فنون سخنوری مقتدر و در روانی طبع، قوت حافظه ، تسلط بر تواریخ عرب و عجم و احاطه بر لغات و مضامین فارسی و عربی مسلم زمان خود بوده است . دیوان بیست و دوهزاربیتی او مجموعه ایست .تاریخی راجع به اوضاع دوره مشروطیت و احوال ادارات آن زمان و مطالب گوناگون در باب اشخاص و حوادث آن عهد که قرائت آن از هر جهت خاصه از نظر شرح حال او که بقلم استادانه خود اونگارش یافته است .درخور توجه و شایسته نگاهداری است.

منتخبی نیز از دیوان او بسعی آقای محمدخان بهادر فراهم آمده و بضمیمه مجله ارمغان انتشار یافته است .ادیب الممالک در (۱۳۱۶ ه . ق. )روزنامه ادب را در تبریز و در (۱۳۲۰ ه ق)در مشهد انتشار داد و ضمیمه فارسی جریده ارشاد بادکوبه نیز بخامه او نشر میشد بعلاوه سردبیری روزنامه مجلس را در طهران بر عهده گرفته و خدماتی از این راه بملک و ملت کرده است. خدمات اداری او در وزارت عدلیه بود و در (۱۳۳۵ه .ق) که ماموریت عدلیه یزد بدو محول شده بود مبتلا بسکته ناقص گشته و سال بعد رخ در نقاب خاک کشید.مدفنش در حضرت عبدالعظیم است .

این قصیده را در روز ششم صفر ۱۳۰۸ه . ق. که جشن میلاد شهریاری بود در عمارت باغ شمال قبل از انعقاد سلام گوشزد ولیعهد کرد و بس پسند افتاد:

خجسته بادا بر آفتاب کشور جود//صباح فرخ میلاد بهترین مولود

در این همایون جشن و در این مبارک عید//نشاط باید بر رغم دشمنان حسود

خجسته اکنون کز دهر یافتم مقصد//بویژه اینک کز چرخ یافتم مقصو

چکاوه خواند تکبیر وفاخته تسبیح //صنوبران بقیامند و نوگلان بقعود

سهی قدان بتشهد پریوشان بسلام //قنینه ها برکوعند و جامها بسجود

چمن نمونه ٔ جنات تحتها الانهار//در او فروخت گل سرخ نارذات وقود

سرود زردشت اندر سرود بلبل مست //چنانکه مؤذن نعت پیمبر محمود

سمن بدست درآورده یاره ٔ سیمین //ز ژاله کرده مرصع بلؤلؤ منضود

همی تو گوئی در پای و دست لعبتکان //ز زر و گوهر و لؤلؤ خلاخل است و عقود

ز نای زرین گوئی وز آتشین مجمر//هزار سازد عود و شکوفه سوزد عود

شقیق نعمان از داغ لاله چون ستیان //رود در آتش سوزان همی بکیش هنود

بساط بستان چون خیمه ٔ بلندرواق //زمردینش سقف و ز خیزرانش عمود

سحاب گریان اندر فراز طارم خاک //هوای مهر و مه اندر مقام نقض عهود؟

یکی چو ناقه ٔ صالح برای بچه بدرد//یکی چو زاده ٔ سالف میان قوم ثمود

بسان داود آن آبگیر سازد درع //ولی نوازد مزمار مرغ چون داود

دوزلف سنبل آویخته بسان زره //و یا چو گیسوی مشکین بگرد دامن خود

بجز کنار چمن هر کجا روی باشد//مقام تو چو مقام مسیح بین یهود

ز ابر ایلول اندر بریخت دُرّ و گهر//ز تاک مفتول آویخت زمردین عنقود

بمولد شه گوئی ملک مظفر ریخت //بجیب اهل هنر کیسه های پر ز نقود

بسال شصت ودوم از تولد شه راد//ولی عهد بهنجار و عادت معهود

یکی بساط ملوکانه بر فراخور قدر//بفال نیک بیاراست در جهان وجود

تَلَذﱡ الاعین فیها و تشتهی الانفس //فرشتگان همه برپا هریمنان مطرو

پی چراغان افروخت آتشی که فکند//شراره در دل تاریک مردم اخدود

زمین بلرزید از توپ های آتش بار//چو از وزیدن صرصر حصون امت هود

چنینه روزی فرخنده ذات اقدس شاه //ز عالم غیب آمد عیان بملک شهود

بزرگ ناصردین شَه که ظل دولت وی //همیشه باد ابر فرق مهر و مه ممدود

شهی که پوشد بر بندگان ز امن قبای //شهی که گیرد از دشمنان ز خشم جلود

شده ز رایت وی کشور هنر مفتوح //شده ز صارم وی رخنه ٔ ستم مسدود

بروز بزمش تاج و بوقت رزم فرس //سنانْش در صف هیجا بنانْش در گه جود

یکی چو سعد همام و یکی چو سعد بهام //یکی چو سعدالذابح یکی چو سعد سعود

نموده کشور اسلام را چو دار سلام // ز بسط او شده دارالخلافه دار خلود

خجسته بادا عیدی چنین مبارک و نغز//بروزگار ولیعهد خسرو مسعود

ملک مظفر دین آسمان عدل و ظفر//سپهر حکمت و دانش جهان همت و جود

ز نار خشمش کهسار جسته حالت ذوب //ز آب تیغش دریا گرفته رنگ جمود

رخ بدیعش در دهر قبله ٔ طاعت //در سرایش بر خلق کعبه ٔ مقصود

بداد و بخشش شد جانشین نوشروان //بفضل و دانش شد یادگار بن مسعود

بکار ملک کند راست قامتی که بود//همیشه خم بمناجات و طاعت معبود

ایا بتابش ذات تو در فلک مشهور//ایا ببخشش دست تو در زمین مشهود

بفرخ فرخیت مرغ آفتاب بیوض //برای همچومهت حامله شب است ولود

بپای توسن رهوار تو سمند خیال //همی بماند چون تشنه در میان نفود

ز هیبتت جگر سنگ خاره نرم شود//چنانکه آهن شد نرم در کف داود

تو میتوانی غلطاند مهر را ز فلک //چنانکه فرهاد از کوه بیستون جلمود

چو در کف تو کند کار خامه تیر دبیر//همی بتازد بر مشتری ز قوس صعود

چنانکه دانی بنواخت خلق گیتی را//نه فاریابی تاند چنین نوازد عود

شها کمینه غلام تو اندرین سامان //از آن زمان که بنیروی بخت کرده ورود

ز فر مدح تو و همت امیر اجل //رسیده جان نزارم بمنتهای قصود

خدایگان فرشته فر و هریمن کش //که با لئیم خصیم است و با کریم ودود

بفضل منت دارد که فاضلان جهان //شوند زی در وی از دیار دور وفود

چگونه منت الحق عظیم و بی پایان //چگونه منت حقا بزرگ و نامحدود

یکی منم که برآورده چون گهر از سنگ //هم از مقام خمولم هم از سرای خمود

گذشت آنکه شنیدی که مردمان قدیم //فروختندی یوسف بدرهم معدود

سخن که یوسف مصر من است بازخرد//جهان و هرچه در او را برغم انف حسود

همیشه تا بفرازند گردن و نازند//بتان خلخ و کشمیر از خدود و قدود

چنان عقود و خلاخل بدست و پای بتان //بدست و گردن خصمت سلاسل است و قیود

بر آن قوافی بستم من این قصیده که گفت //ابوالفوارس مدح مغیث دین محمود

هزار و پانصد دینار دادش از زر سرخ //ابا دویست شتر بارشان متاع و نقود.
در انتقاد از اوضاع عدلیه در سال ۱۳۲۹ هَ . ق . گوید:
روزی ز جور خصم ستمگر ظلامه ای //بردم بنزد قاضی صلحیه ٔ بلد

دیدم سرای تیره و تنگی بسان گور//تختی شکسته در بن آن هشته چون لحد

میزی پلید و صندلئی کهنه پای آن //بر صندلی نشسته سیاهی درازقد

سوراخ رخ ز آبله و چانه از جذام //خسته سرش ز نزله و چشمانش از رمد

از سبلتش بریخته چون گرگ پیر پشم //وز گردنش برآمده چون سنگپا غدد

تقویم پیش روی و نظر بر خط بروج //همچون منجمی که کند اختران رصد

بر روی میز دفترکی خطکشیده بود//چون لاشه ای برآمده ستخوانش از جسد

پهلوی آن دواتی و در جنب آن دوات //پاکت سه چار دانه و استامپ یک عدد

سوی دگر ز خانه حصیری و چند طفل //زالی خمیده قد ز نفاثات فی العقد

طفلی بگاهواره کنیفی بزیر آن //بندی ز گاهواره فروبسته بر وتد

دیگی و کمچه ای و سبوئی و متردی //آلوده در ازل شده ناشسته تا ابد

قاضی بصندلی چو بپشم شتر قراد//در خدمتش پلیسکی استاده چون قرد

کردم سلام و گفت علیکم ز روی کبر//زیرا که بود ممتلی از نخوت و حسد

دادم عریضه را و سپردم بهای تمر//گفتا بیا بمحکمه اندر صباح غد

هر دم که شَدِّ رحل نمودم بحضرتش //گفتم که یا الهی هَیِّی ْٔ لنا رشد
یک روز گفت کز پی خصمت ز محکمه //احضارنامه رفته و هستیم درصدد

سبز و سفید و سرخ فرستاده ایم باز//دیگر نمانده مهرب و مَلجا و ملتحد

فردا اگر نیاید حکم غیابیت //خواهیم داد و نیست دگر جای منع و صد

روز دگر بمحکمه رفتم بقصد آن //کز خصم داد خواهم و از فضل حق مدد

قاضی بکبر گفت که خصم تو حاضرست //دعوی بیار و حجت و برهان و مستند

گفتم ببین قباله ٔ این ملک را که من //هم مالکم به حجت و هم صاحبم به ید

گفتا که چیست مدرک و اصل این قباله را//بنمای بی لجاجت وتکرار و نقض و شد

گفتم که این علاقه بسادات هاشمی //نسلاً بنسل ارث مضر باشد و معد

این است مهربوذر و سلمان و صعصعه //هم اصبغ نباته ، سلیمان بن صرد

گفتا بهل حدیث خرافات و حجتی //آور که مدعی نتواند بحیله رد

اینان که نام بردی از ایشان نبوده اند//هرگز بنزد ما نه مصدق نه معتمد

قانونی است محکمه ، برهانی است قول //گفتار منطقی کن و بیرون مرو ز حد

گفتم بحکم شاه ولایت علی نگر//کو شد خلیفه بر نبی و مر مراست جد

گفتا علی بحکم غیابی علی الاصول //محکوم شد بکشتن عمروبن عبدود

گفتم ز قول احمد مرسل بخوان حدیث //کز راویان رسیده به اهلش یداً بید

گفتا چه اعتماد بر آنکس که بسته حبل //بر گردن ضعیفه ٔ بیچاره از مسد

گفتم بنص قرآن بنگر که جبرئیل //آورد بهر احمدش از درگه احد

گفتا به پرسنل نبود نام جبرئیل //قرآن نخورده تمر و نخواهد شدن سند

این حرفهای کهنه پرستان فکن بدور//نو شد اساس ، صحبت نو باید ای ولد

چون نه گوا نه حجت مسموع باشدت //مانحن فیه را بعدو ساز مسترد

چون این سخن سرود یقین شد مرا که او//لامذهبی پلید و بلیدیست نابلد

گرگی است رفته در گله اندر لباس میش //بر ظالمان چو گربه ، بمظلوم چون اسد

نه معتنی بقاعده ٔ دین و رسم داد//نه معتقد بداور بخشنده ٔ صمد

از اخذ و بند ورشوه و کلاشی و طمع//بر سینه ٔ کسی ننهاده ست دست رد

نه سوی حق گشوده ز راه امیدچشم //نه در نماز سوده بخاک از نیاز خد

چشمش بسان ابر دمادم به رعد و برق //آزش بسان بحر پیاپی به جزرو مد

قولش بدستگاه پلیس است متبع//حکمش به پیشگاه رئیس است مطرد

دیدم بهیچ چاره و تدبیر و مکر و فن //نتوان طریق حیله ٔ او را نمود سد

کردم رها به خصم زر و مال و خان و مان //پژمرده همچو گل شدم افسرده چون جمد

از صلحیه گرفته شدم راست تا تمیز//دیدم تمام متفق القول و متحد

حکمی که شد ز صلحیه صادر بر تمیز//قولی ست لایخالف و امری ست لایرد

المؤمنون اخوه بر این قوم صادق است //کایمانشان بقلب چو بر آب جو زبد

بادا ز کردگار بر این قاضیان دون //دشنام بی نهایت و نفرین لایعد

طاق و رواق عدلیه را برکند ستون //آنکو فراشت سقف سما را بلاعمد.

(لراقمها فی لیلهالاحد ۲۲ شهر ذی الحجه الحرام ۱۳۲۰ هَ . ق . و تحول الشمس فی هذه اللیله الی برج الحمل بعد ان مضت من غروب الشمس بافق خراسان ۴ ساعت و۵۳ دقیقه ).
مهر در بیت الشرف شد ما بزندان اندریم //ماه طالع گشت و ما با نحس کیوان اندریم

غرقه ٔ دریای اشکیم از غمش سر تا قدم //لیک از هجران او در نار سوزان اندریم

ای تن آسان مانده در ساحل به استخلاص ما//همتی بگمار کاندر موج طوفان اندریم

پرتوی ای مهر رحمت لطفی ای باد بهار//زآنکه ما در دست سرمای زمستان اندریم

ای ز وصل دوستان آسوده در دارالسرور//یاد کن از ما که در این بیت الاحزان اندریم

روزگاری شد که با جمعی پریشان روزگار//بسته در زنجیر آن زلف پریشان اندریم

چون سکندر تشنه ٔ آب حیاتیم از لبش //زین سبب دیریست در ظلمات هجران اندریم

گرچه مینالیم چون بلبل ز هجرانش مدام //لیک از یاد رخش در باغ و بستان اندریم

نامسلمانست چشمش ای مسلمانان فغان //کاین زمان در دست ترکی نامسلمان اندریم

دیو در خلوتگه ما ره ندارد کاشکار//با پری رویان غیبی در شبستان اندریم

سرکشی کردیم از فرمان عقل اما بطوع //شهریار عشق را گردن بفرمان اندریم

از امیری خواستم اسرار پیرعشق را//گفت ما با کودکان در یک دبستان اندریم .

این قطعه به دبیرالملک نوشت که بذکاءالملک وزیر عدلیه برساند بتاریخ ۱۳صفر ۱۳۳۰هَ . ق .

خدایگانا میرا ز حال خود قدری//بحضرت تو سرایم که جای کتمان نیست

همه پزشکان از من کناره میجویند//مگر که درد مرا ای حکیم درمان نیست

همه دلیران پیش قضا سپر فکنند//بغیر من که چو من پهلوان میدان نیست

دلم چنان پریان خسته اند از غم خویش//که در جهانم هیچ اعتنا بدیوان نیست

برای نان نروم زیر بار منّت خلق//که آب و نانم جز با خدای منان نیست

ولی ز خجلت یاران خویش در ستهم//که خانه بهر من امروز کم ز زندان نیست

روا نباشد ای خواجه سنگ خائیدن//بویژه بهر کسی کش بکام دندان نیست

قسم بجان تو کز جان دلم بتنگ آمد//اگرچه این تن فرسوده زنده با جان نیست

من آن بهشت کمالم که سرو باغم را//طمع بباد بهاران و ابر نیسان نیست

هوی و شهوت و آز است زیر فرمانم//چرا که عقلم فرمان پذیرشیطان نیست

چهار طبع مخالف موافقند مرا//کدام گله که در زیر حکم چوپان نیست

وزیر عدلیه از من بغفلت است آری//سرشت انسان هرگز تهی ز نسیان نیست

اگر بزلف بتانش نظر بدی دیدی//چو روز من سر زلف بتی پریشان نیست

و دانی آنکه بغیر از تعاون و شفقت//یکی عبادت در معبد سلیمان نیست

جهانیان همه آلات کار یکدگرند//جز این در آیه ٔ توریه و صحف و فرقان نیست

اگر مسلمان بیند ز نوع خویش یکی//زبون و دست نگیرد ورا مسلمان نیست

کرامت و شفقت گر نباشد انسان را//اگرچه زیبا دارد شمایل ، انسان نیست

ز من بگوی مر او را که همتی فرمای//کنون ، که کار جهان جاودانه یکسان نیست

من از قضای فلک جاودان ادیبستم//ولی بجان تو سلطان همیشه سلطان نیست

همی نه تنها سلطان همیشه نیست بتخت//که آسیای فلک هم هماره گردان نیست

بفضل و احسان دیوان شدندخادم جم//که هیچ بند گرانتر ز فضل و احسان نیست

گر تو وارث آن خاتم سلیمانی//چه شد که دیو دل منت زیر فرمان نیست

بزن لگامش و رامش کن ای حکیم بزرگ//که کشتنی است ، ترا گر سزای قربان نیست

مرا بمنت کیوان و تیر درمفکن//که کلک و طبعم کمتر ز تیر و کیوان نیست

روت کیوان از باد من فسرده چنانک//که هیچ گونه ورا موی در زنخدان نیست

دلم بدام خود افکن چو گوی در چوگان///که امتحانی بهتر ز گوی و چوگان نیست

مهل طرازم عنوان بدان کس از غم خود//که در دفاتر خلقش طراز و عنوان نیست

بدست خویش مرا وارهان ز غم مگذار//بدیگری که بهرکس ارادت آسان نیست

ترا طریق تعاون نبایدم آموخت//که هیچ نکته ٔپوشیده بر تو پنهان نیست .
رجوع به دیوان ادیب الممالک چ تهران وادبیات معاصر تألیف رشید یاسمی شود.

لغت نامه دهخدا

دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *