معروف به بوجعفرک ، از دانشمندان بلندپایه لغت ، نحو، قرائت و تفسیر در سده های پنجم و ششم و صاحب کتاب تاج المصادر . وی در حدود ۴۷۰ زاده شد (یاقوت حموی ، ج ۴، ص ۴۹؛ صفدی ، ج ۷، ص ۲۱۴؛ سیوطی ، ۱۳۸۴، ج ۱، ص ۳۴۶). هیچیک از منابع از زادگاهش یاد نکرده اند، ولی با توجه به اشاره ای که ابوالحسن علی بن زید بیهقی * ، معروف به ابن فندق (ص ۲۸۸) به کلیماباد بیهق کرده که زادگاه جدّ او به نام محمد است و عبارت «نزیل ( =میهمان ) نیشابور» (قفطی ، ج ۱، ص ۸۹؛سیوطی ، ۱۹۶۰، ص ۴) و نیز نسبت بیهقی که همه در آن اتفاق دارند، به نظر می رسد که در بیهق زاده شده و سپس به نیشابور کوچیده و در آنجا اقامت گزیده باشد.
در منابع درباره تحصیلات و استادان و زندگانی وی جز این نمی یابیم که از محضر قاضی ابونصراحمدبن محمدبن صاعد حنفی (متوفی ۴۸۲) و واعظ معتزلی ، ابوالحسن علی بن حسن صندلی (متوفی ۴۸۴) بهره گرفت و صحاح اللغه جوهری ( تاج اللغه و صحاح العربیه ) و کتابهای بسیار دیگری را نزد ابوالفضل احمدبن محمد میدانی (متوفی ۵۱۸) خواند و از برکرد (یاقوت حموی ، ج ۴، ص ۴۹ـ ۵۰، ج ۵، ص ۴۸؛سیوطی ، ۱۹۶۰؛صفدی ، همانجاها).
به روایت ابن فندق (ص ۲۸۹) در ۵۱۴، امام جامع قدیم نیشابور و دارای کُتّاب (مدرس ، مکتب ) بوده است . جز ابن فندق که کتاب تاج المصادر او و چند کتاب دیگر را نزد او خوانده ، شاگردان بسیار دیگری نیز در مکتب او تعلیم دیده اند که منابع با اوصافی نظیر «اصحاب نجباء» و «تلامذه نجباء» از آنان یاد می کنند (یاقوت حموی ، ج ۴، ص ۴۹؛قفطی ؛صفدی ؛سیوطی ، ۱۳۸۴، همانجاها).
در منابع آمده است که جز در اوقات نماز از خانه خارج نمی شد و به دیدار کسی نمی رفت ، اما مردم به قصد تعلّم وتبرک به دیدار او می شتافتند. عبارت قفطی (همانجا) اگر سهوی رخ ننموده باشد دلالت بر این دارد که خانه او در مسجد بوده است . بوجعفرک بیهقی پس از نمازعصر روز سه شنبه ، آخرین روز از ماه رمضان ۵۴۴ براثر بیماری کوتاهی درگذشت و در روز عیدفطر در مقبره نوح به خاک سپرده شد (یاقوت حموی ؛صفدی ، همانجاها؛قفطی ، ج ۱، ص ۸۹ ـ۹۰).
آثار باقیمانده از بیهقی عبارت است از:
۱) المحیط بلغات القرآن ، نسخه ای از این کتاب به کوشش حسین شفیعی فریدنی ، در مجموعه ای به چاپ رسیده است ( میراث اسلامی ایران ، دفتر سوم ، ص ۷۵۱ـ۸۳۶)؛
۲) ینابیع اللغه ، در واقع همان صحاح اللغه جوهری است که بیهقی آن را از شواهد پیراسته و مطالب مفیدی از تهذیب اللغه ازهری و الشامل ابومنصور جبّان و معجم مقاییس اللغه ابن فارس بدان افزوده است . این اثرکتابی مفید و تقریباً هم حجمِ الصحاح است ؛
۳) تاج المصادر ( رجوع کنید بهادامه مقاله ). یاقوت حموی (ج ۴، ص ۵۰) کتاب دیگری به نام المحیط بعلم القرآن را از تألیفات بیهقی دانسته است که ظاهراً همان المحیط بلغات القرآن است . دکتر احمد عبدالغفور عطّار در مقدمه صحاح جوهری (ج ۱، ص ۱۶۳ـ ۱۶۴) و نیز در الصحاح و مدارس المعجمات العربیه (ص ۱۹۴ـ ۱۹۵) که در واقع چاپ دوم و مستقل همان مقدمه صحاح اللغه است ، دو کتاب المحیط بلغات القرآن و ینابیع اللغه بیهقی را، به سبب ارتکاب خطا در فهم منابع ، به تاج الدین خواری (متوفی ۵۸۰) نسبت داده و علینقی منزوی نیز براثر خطایی مشابه ، کتابی به نام الفرائد را به بیهقی نسبت داده است که اصلی ندارد ( رجوع کنید بهاحمد بیهقی ، مقدمه عالم زاده ، ص پنجاه و شش ـ پنجاه ونه ).
از میان آثار بیهقی تاج المصادر مشهورتر و به سبب اشتمال بر غالب مصادر عربی (نزدیک به هفده هزار مصدر) و برابرهای فارسی آنها پیوسته منبعی غنی و موثّق برای فرهنگ نویسان فارسی زبان بوده است . به گفته مؤلّف ، مواد عربی تاج المصادر از قرآن کریم و احادیث و نیز افعال کثیرالاستعمال دیوانهای عرب گردآمده و در شرح و معنای این مواد از چند کتاب نظیر دیوان الادب فارابی ، صحاح اللغه جوهری ، تهذیب اللغه ازهری ، الغریبین هروی و المصادر زوزنی بهره گرفته شده است (همان ، ص شصت وشش ، شصت وهشت ـ شصت ونه ). تاج المصادر در دوبخش بزرگِ مصادر ثلاثی مجرد و مصادر ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید تدوین یافته است . بخش نخستین ، خود براساس حرکت عین الفعل در ماضی و مضارع ، به شش باب و آنگاه هریک از این ابواب به بخشهای فرعی سالم ، مضاعف ، اجوف ، ناقص و مهموز منقسم گردیده که این بخشهای فرعی نیز دارای بخشهای کوچک دیگری چون مضاعف مهموزاللام است .
سپس مصادر، برحسب حرف آخر و ترتیب الفبایی ، در این بخشهای اصلی و فرعی و ابواب جای یافته است . در هریک از ابواب مصادر بخش دوم (ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید) نیز همین تقسیمات عیناً اعمال شده است . در این تقسیم و ترتیب هم تأثیر دیوان الادب فارابی دیده می شود و هم تأثیر الصحاح جوهری و المصادر زوزنی (همان ، ص شصت وهشت و فهرست ). تاج المصادر یک بار در ۱۳۰۱ به خط ملک الکتاب میرزامحمد شیرازی در بمبئی در ۲۲۹ صفحه کوچک و دو بخش در یک مجلّد چاپ شده و باردیگر به تصحیح و تحشیه و تعلیق هادی عالم زاده ، در تهران و در دو جلد (جلد اول ، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، ۱۳۶۶ش ، و جلد دوم ، پژوهشگاه علوم انسانی ، ۱۳۷۵ش ) همراه با فهارس گوناگون نشر یافته است .
منابع :
(۱) تهران ۱۳۶۶ ش ؛احمدبن علی بیهقی ، تاج المصادر ، چاپ هادی عالم زاده ،
(۲) علی بن زید بیهقی ، کتاب تاریخ بیهق ، چاپ کلیم الله حسینی ، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛
اسماعیل بن حماد جوهری ، الصّحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه ، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران
(۳) ۱۳۶۸ ش ، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش ؛
(۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، مصر ۱۳۸۴؛
(۵) همو، کتاب طبقات المفسرین ، چاپ مورسینگ ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰؛
(۶) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج ۷، چاپ احسان عباس ، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹؛
(۷) احمدبن عبدالغفور عطار، الصحاح و مدارس المعجمات العربیه ، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷؛
(۸) علی بن یوسف قفطی انباه الرواه علی انباه النحاه ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰؛
(۹) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵