خَضِربن نصر، ابوالعباس اِرْبِلى، ، مفسر و فقیه شافعى قرن پنجم و ششم. محل تولد او دانسته نیست، اما به اربیل (شهرى در عراق، سابقآ اِرْبِل) منسوب است (رجوع کنید به سمعانى، ج ۱، ص ۱۰۵؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۱۸۶ـ۱۸۷). ابن‌عساکر (ج ۱۶، ص ۴۴۹) دربارۀ تاریخ تولد خَضِر، به گفته‌اى از خود او استناد کرده که سال ولادتش را ۴۷۸ حدس زده است.
اساتید
خضر براى تحصیل به بغداد رفت و نزد استادانى چون شمس‌الدین اِلْکیا هَرّاسى* (متوفى ۵۰۴) و ابوبکر محمدبن احمد شاشى (متوفى ۵۰۷) فقه آموخت و سپس به اربل بازگشت (ابن‌عساکر، همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج ۲، ص ۹) و مدرسه ربض را تأسیس کرد.
شاگردان
ابومنصور سرفتکین (قائم مقام حاکم اربل) نیز در ۵۳۳ مدرسۀ قلعه را، به سبب ورود او، تأسیس کرد. خضر تا پایان عمر در این دو مدرسه به تدریس پرداخت. او را اولین مدرّس اربل دانسته‌اند (ابن‌مستوفى، ج ۲، ص ۷۸؛ ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷؛ عزاوى، ص ۶۹ـ۷۰). از جمله شاگردان او، عثمان‌بن عیسى هذبانى مارانى (شارح المهذّب) و ابوالقاسم نصربن عقیل بن نصر بودند (ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷ـ۲۳۸؛ صفدى، ج ۱۳، ص ۳۳۸؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۶). خضر پسرى به‌نام نصر داشت که عالم شافعى بود و تصانیفى در فقه و حدیث، چون حجهالوداع، داشت (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج ۱، ص ۷۱۵؛ بغدادى، ج ۲، س ۴۹۱).
رحلت
خضر در ۵۶۷ در اربل درگذشت و در مدرسۀ خود، ربض، به خاک سپرده شد (ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۸؛ سبکى، ج ۷، ص ۸۳؛ ابن قاضى شهبه، ج ۲، ص۱۰). پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقیل، تدریس در مدرسۀ ربض را برعهده گرفت (ابن‌مستوفى، همانجا؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۷).
خضربن نصر را یکى از بزرگان فقه شافعى، عالم به فرایض و علم خلاف، مفسرى توانا و محدّثى ثقه دانسته و زهد و پارسایى او را ستوده‌اند (ابن‌عساکر، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۶).
گفته‌اند خضر آثار بسیارى در تفسیر و فقه و حدیث تألیف کرده بوده (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج ۲، ص ۹)، اما در منابع، فقط به دو اثر وى اشاره شده است: یکى کتابى مشتمل بر ۲۶ خطبه رسول اکرم به همراه سلسلۀ اَسناد آنها؛
و دیگرى، مجموعه احادیثى در فضائل صحابه، بدون ذکر سند (ابن‌عساکر؛صفدى؛یافعى، همانجاها).
منابع :
(۱) ابن‌خلکان؛
(۲) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰؛
(۳) ابن‌قاضى شهبه، طبقات الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) ابن‌مستوفى، تاریخ اربل، چاپ سامی‌بن سیدخماس صقار، بغداد ۱۹۸۰؛
(۵) عبدالرحیم‌بن حسن اسنوى، طبقات الشافعیه، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۶) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، در حاجی‌خلیفه؛
(۷) حاجی‌خلیفه؛
(۸) عبدالوهاب‌بن على سُبکى، طبقات الشافعیه الکبرى، چاپ محمود محمدطناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶؛
(۹) سمعانى؛
(۱۰) صفدى؛
(۱۱) عباس عزاوى، اربل فى مختلف العصور، تحقیق محمدعلى قره‌داغى، بغداد ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۱۲) عبداللّه‌بن اسعد یافعى، مرآهالجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
(۱۳) یاقوت حموى.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵