زندگینامه ابوالخیر محمد تقی الدین فارسی(متوفی ۸۹۴ه ق)

تقی الدین فارسی ، ابوالخیر محمدبن محمد ، ریاضیدان ، منجم ، پزشک ، ادیب و شاعر ایرانی قرن دهم و صاحب آثاری در علوم مختلف . نام او را محمدتقی نیز آورده اند (بروکلمان ،  ذیل  ، ج ۲، ص ۱۰۲۴)، اما در منابع بسیاری نامش تقی الدین ابوالخیرمحمد ذکر شده است (امین ، ج ۹، ص ۴۰۶؛مدرس تبریزی ، ج ۷، ص ۹۴؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۵۰۸).

از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست . مدتی در شیراز زیست (نفیسی ، ج ۱، ص ۳۸۶)، ازینرو او رافارسی شیرازی و طبیب شیرازی و تقی الدین شیرازی نیز نامیده اند (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۱۹۷؛مدرس تبریزی ، ج ۱، ص ۳۴۴؛حائری ، ج ۱۹، ص ۲۸۶). بنا به اشارات خود وی در آثارش ، نجوم را نزد غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی ۹۴۸؛حل التقویم ، ص ۳۱؛همو، طالع نامه ، گ ۲ پ ؛نیز رجوع کنید به مدرس تبریزی ، همانجا) و حکمت را نزد میرصدرالدین محمد دشتکی (متوفی ۹۰۳)، پدر غیاث الدین منصور، آموخت (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۹ـ۱۰؛همو، ۱۳۶۶ ش ، ص ۸۱ ـ ۸۲؛حائری ، ج ۱۹، ص ۳۸۶، پانویس ).

تنها تاریخ ذکر شده برای فوت تقی الدین ۹۴۸ است (امین ، همانجا؛کحّاله ، ج ۱۱، ص ۲۵۸)، اما باتوجه به اینکه کتاب اسامی العلوم ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) را پس از ۹۵۷ نوشته است (حائری ، ج ۴، ص ۴۱۷)، این تاریخ درست نیست . وی در بسیاری از آثار خود، از ائمه اطهار علیهم السلام با احترام و عنایتی خاص یاد کرده است و فهرست نویسان کتب شیعیان ، او را شیعه دانسته اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳؛امین ، همانجاها).

آثار

از تقی الدین ۲۲ کتاب به فارسی و عربی در علوم مختلف باقی مانده است . بسیاری از این آثار، با نامهای مختلف از یک اثر واحد، در کتابخانه های ایران و سایر نقاط جهان وجود دارند. مهمترین ویژگی کار تقی الدین که او را از نویسندگان همعصرش متمایز می کند، علاقه او به تهیه متنهای خلاصه شده از نوشته های خود یا دیگران است .

از جمله ، او کتاب فارسی خود، حل التقویم ، را خلاصه کرد و انتخاب حل التقویم نامید (منزوی ، ج ۴، ص ۲۸۲۱ـ ۲۸۲۲). تقی الدین شعر نیز می سرود و «فهمی » تخلص می کرد (تقی الدین فارسی ، رساله در معرفت اسطرلاب ، ص ۴)؛

نمونه هایی از اشعار او در برخی کتابهایش وجود دارد (حائری ، ج ۱۹، ص ۳۸۶).

بیشترین و مهمترین نوشته های فارسی تقی الدین در ریاضی و ستاره شناسی است که در آنها به نقد آرای چند دانشمند پیش از خود پرداخته ، از جمله رساله هیئت قوشچی * را شرح کرده و در آن از برخی آرای قوشچی و عبدالعلی بیرجندی * انتقاد کرده است (تقی الدین فارسی ، شرح رساله هیئت ، ص ۲، ۵ ؛حائری ، ج ۱۹، ص ۲۸۶ـ۲۸۷). از میان دوازده اثر ریاضی و نجومی تقی الدین به فارسی (برای آشنایی با آنها و نامهای مختلف برخیاز آنها رجوع کنید به منزوی ، ج ۴، ص ۳۱۶۷ـ ۳۱۶۸)، یکی به نام حل التقویم در فرهنگ ایران زمین (ج ۱۷، ص ۳۰ـ۸۰) به چاپ رسیده است .

از دیگر آثار فارسی اوست :

انیس الاطباء در طب عملی و نظری (عبدالمقتدر، ج ۱۱، ص ۲۰ـ۲۱؛استوری ، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۴۴) و رساله ای در چشم پزشکی (تریتون ، ص ۱۸۸؛استوری ، همانجا؛برای آشنایی با آثار پزشکی او رجوع کنید به منزوی ، ج ۵، ص ۴۰۵۸).

رساله ای به فارسی در آداب سلطنت و وزارت به نام آداب السلطنه نیز به وی منسوب است که به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به نشریه دانشکده ادبیات اصفهان ، ص ۴۱ـ ۴۸؛در زمینه ایران شناسی ، ص ۳۰۷ـ۳۲۵).

مهمترین اثر عربی تقی الدین ،

اسامی العلوم و اصطلاحاتها ، در فضیلت علم ، حکمت ، تعلیم و تربیت ، و اخلاق است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۹ـ۱۰). خود وی آن را با نام طلیعه العلوم خلاصه کرده و از این خلاصه نیز خلاصه ای تهیه کرده که نسخه هایی از آن با نامهای خلاصه طلیعه العلوم (حائری ، ج ۱۹، ص ۳۸۶ـ۳۸۷) و التقاط طلیعه العلوم (دانش پژوه ، ص ۴۳۱) در دست است .

دیگر آثار عربی او عبارت است از:

بستان الادب در ادبیات عربی و تاریخ (حسینی اشکوری ، ج ۲، ص ۲۵۰ـ۲۵۱) که خود، بخشهای صرف و اشتقاق آن را با عنوان زبده الصرف (یا الزبده فی الصرف ) بازنویسی کرده است (بهروزی و فقیری ، ج ۱، ص ۱۶۱ـ۱۶۲، ج ۲، ص ۱۳۵ـ۱۳۶)؛

مغنی صغیر ، که رساله ای است در نحو (عرفانیان ، ج ۱۲، ص ۳۶۷ـ ۳۶۸)؛

سمت القبله (حائری ، ج ۱۰، بخش ۴، ص ۱۶۹۵ـ۱۶۹۶)، که به معرفه القبله (گلچین معانی ، ص ۴۰۳ـ ۴۰۴) و دائره الهندیه (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳،ج ۸، ص ۱۹؛حائری ، ج ۲۳، ص ۵۵) نیز معروف است .

کتاب المناظر نیز منسوب به اوست (ماتویفسکایا و روزنفلد ،ج ۲، ص ۵۵۴؛برای اطلاع از نام آثار مفقود شده تقی الدین رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۴۰۳؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۱۰، ج ۳، ص ۳۷۷، ۳۸۱ـ۳۸۲، ج ۴، ص ۱۶۷، ج ۱۵، ص ۲۴؛همو، ۱۳۶۶ ش ، ص ۸۱؛حائری ، ج ۱۹، ص ۲۸۶). منزوی (ج ۴، ص ۲۶۳۳)

کتابی در پزشکی به نام میزان الطبایع را اثر تقی الدین فارسی دانسته ، اما استوری (ج ۲، بخش ۲، ص ۲۵۳) آن را به تقی الدین محمدبن صدرالدین علی ( ؟ )نسبت داده است .

منابع :

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی التصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه : احیاء الداثر من القرن العاشر ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران ۱۳۶۶ش ؛
(۳) امین ؛علی نقی بهروزی و محمدصادق فقیری ،

(۴) فهرست کتب خطی کتابخانه ملی فارس ، شیراز ۱۳۵۱ش ؛
(۵) محمدبن محمدتقی الدین فارسی ، حل التقویم ، چاپ تقی بینش ، در فرهنگ ایران زمین ، ج ۱۷ (۱۳۴۹ش )؛
(۶) همو، رساله در معرفت اسطرلاب ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ، ش ۴۳۴۲؛
(۷) همو، شرح رساله هیئت ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ، ش ۶۳۰۵؛
(۸) همو، طالع نامه ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک ، ش ۳۴۵۶؛
(۹) حاجی خلیفه ؛
(۱۰) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملّی ، تهران ، ج ۴، ۱۳۳۵ش ، ج ۱۰، بخش ۴، ۱۳۵۲ش ، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش ، ج ۲۳، ۱۳۷۶ش ؛
(۱۱) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی نجفی مرعشی ، ج ۲، قم ( بی تا. ) ؛
(۱۲) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۳۹ش ؛
(۱۳) در زمینه ایران شناسی ، به کوشش چنگیز پهلوان ، تهران ۱۳۶۸ش ؛
(۱۴) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج ۱۲، مشهد ۱۳۷۰ش ؛
(۱۵) کحّاله ؛
(۱۶) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، ج ۸ ، مشهد ۱۳۵۰ش ؛
(۱۷) مدرس تبریزی ؛
(۱۸) احمد منزوی ، فهرستواره کتابهای فارسی ، تهران ۱۳۷۴ش ـ ؛
(۱۹) نشریه دانشکده ادبیات اصفهان ، سال ۲، ش ۲ـ۳ (۱۳۴۵ش )؛
(۲۰) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ش ؛

(۲۱) ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persianmanuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. 11, Patna 1927;
(۲۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(۲۳) G.P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo Srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) VIII th – XVII th cent. ), Moscow 1983;
(۲۴) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971;
(۲۵) A.S. Tritton,”Catalogue of Oriental manuscripts in the Library of the Royal College of Physicians”, JRAS (1951).

دانشنامه جهان اسلام   جلد ۷