ابوالحسن علی‌بن سعید، متکلم ماتریدى و فقیه حنفى. از تاریخ ولادت و وفات او اطلاعى در دست نیست تنها می‌دانیم در نیمه نخست قرن چهارم می‌زیسته است، زیرا شاگرد ابومنصور ماتریدى بوده است که سال وفاتش را ۳۳۳ ذکر کرده‌اند (ابن‌قطلوبغا، ص ۲۰۱). نجم‌الدین نسفى (متوفى ۵۳۷) نیز در القند فى ذکر علماء سمرقند (ص ۵۳۰) گفته است که حدیثى به خط رستغفنى دیده که تاریخ کتابتش ۳۳۷ بوده است.

محل ولادت او، رُسْتُغْفَن، که رَسْتَغْفَن (یاقوت حموى، ج ۲، ص ۷۷۸) و رُسْتُغَفْن (سمعانى، ج ۳، ص ۶۲؛ نیز رجوع کنید به نجم‌الدین نسفى، ص ۵۳۰) نیز ضبط شده، از توابع سمرقند بوده است (ابن‌اثیر، ج ۲، ص ۲۵؛ ابن‌قطلوبغا، ص ۱۴۵).

از استادان وى، فقط از ابومنصور ماتریدى نام برده‌اند (رجوع کنید به ابن‌قطلوبغا، ص ۱۴۵؛ لکنوى، ص ۶۵، ۱۹۵). رستغفنى از مهم‌ترین شاگردان ابومنصور بوده و در زمان خود از برجسته‌ترین متکلمان ماتریدى به شمار می‌رفته است. ابومعین میمون‌بن محمد نسفى (متوفى ۵۰۸) در تبصرهالادله، یکى از مهم‌ترین آثار کلامى ماتریدیه، در موارد متعددى براى بیان آراى ماتریدیه به سخنان رستغفنى استناد کرده است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۹۱، ج ۲، ص ۶۸۸، ۷۶۴).

فقهاى ماتریدى نیز به آرا و آثار رستغفنى استناد کرده‌اند (قرشى حنفى، ج ۴، ص ۲۱۳؛ براى نمونه رجوع کنید به ابوبکر کاشانى، ج ۱، ص ۳۰۳ـ۳۰۴؛ ابن‌نجیم، ج ۱، ص ۱۵۷ـ۱۵۸، ۲۸۹؛ ابن‌عابدین، ج ۶، ص ۶۰۵).

با این حال رستغفنى در مقایسه با متکلمان ماتریدى بعد از خود، مخصوصآ ابومُعین نسفى، ابوحَفص نجم‌الدین عمر نسفى صاحب عقایدالنسفیه و نورالدین صابونى صاحب البدایه من‌الکفایه، اهمیت و شهرت خود را از دست داد که شاید در دست نبودن آثارش نیز به این امر کمک کرده باشد. در منابع، از شاگردان او ذکرى به میان نیامده است.

آثار

این چند اثر را از رستغفنى دانسته‌اند:

۱) ارشاد المهتدى (ابومعین نسفى، ج ۱، ص ۳۵۸؛حاجى خلیفه، ج ۱، ص ۶۷؛لکنوى، ص ۶۵؛قس طاش کبری‌زاده، ص ۶۵۲ ، که به اشتباه ارشادالمبتدى ضبط کرده است). این کتاب در اصول دین و کلام بوده (ابومعین نسفى، ج ۱، ص ۳۵۸)، اما حاجی‌خلیفه (ج ۱، ص ۶۷) موضوع آن را فروع دین دانسته و کتاب دیگرى به نام الارشاد فى اصول‌الدین را به وى نسبت داده است (همو، ص ۷۰).

۲) الفتاوى در فروع فقهیه که در مجمع‌الفتاوى احمدبن محمدبن ابی‌بکر حنفى نقل شده است (طاش کبری‌زاده، ص ۶۵۲؛حاجی‌ خلیفه، ج ۲، ص ۱۲۲۳، ۱۶۰۳).

۳) الزوائد و الفوائد درباره انواع علوم. ۴) کتابى در خلاف که عنوانش ذکر نشده است (رجوع کنید به لکنوى، همانجا) (ابومعین نسفى، ج ۱، ص ۳۵۸؛طاش کبری‌زاده، ص ۶۵۲؛حاجی‌خلیفه، ج ۲، ص ۱۴۲۲؛لکنوى، همانجا). هیچ یک از این آثار تاکنون به چاپ نرسیده است. تنها نسخۀ خطى از اثرى از وى با عنوان الاسئله و الاجوبه متعلق به قرن دهم، در کتابخانه مراد ملّا در استانبول موجود است (سزگین، ج ۱، ص ۶۰۷).

آراى رستغفنى تفاوت چندانى با آراى ماتریدى ندارد، جز آنکه در مسئله تصویب یا تخطئه مجتهد، برخلاف او، معتقد به تصویب* بوده است (رجوع کنید به قرشى حنفى، ج ۲، ص ۵۷۰ـ۵۷۱، ج ۴، ص ۲۱۳).

منابع :

(۱) عزالدین ابن‌اثیر الجزرى، اللباب فى تهذیب الأنساب، بیروت ۱۴۱۴؛
(۲) الامام الحافظ زین‌الدین ابی‌العدل قاسم‌بن قطلوبغا الحنفى، تاج التراجم فى من صنف من الحنفیه، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲؛
(۳) حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامى الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴) الشمس السلفى الافغانى، الماتریدیه، چاپ دوم (بی‌جا)، ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۵) عبدالکریم‌بن محمد السمعانى، الأنساب، چاپ عبداللّه عمربارودى، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۶) محیی‌الدین عبدالقادربن ابوالفداء قرشى حنفى، الجواهر المضیئه فى طبقات الحنفیه، چاپ عبدالفتاح محمدالحلو، ریاض، چاپ دوم ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۷) احمدبن مصطفى طاش‌کبری‌زاده، مفتاح السعاده و مصباح السیاده فى موضوعات العلوم، چاپ رفیق عجم و على دحروج، بیروت ۱۹۹۸؛
(۸) علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحى الکنوى الهندى، الفوائد البهیه فى تراجم الحنفیه، کراچى ۱۳۹۳؛
(۹) ابومعین میمون‌بن محمدالنسفى، تبصره الادله فى اصول‌الدین، چاپ کلود سلامه دمشق، ۱۹۹۰؛
(۱۰) نجم‌الدین عمربن محمدبن أحمدالنسفى، القند فى ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادى تهران، ۱۳۷۸ش/ ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹؛
(۱۱) یاقوت حموى، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند و وستنفلد، لاپیزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، افست طهران؛
(۱۲) ابوبکر کاشانى، بدائع الصنائع فى ترتیب الشرائع، پاکستان ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
(۱۳) ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۱۴) ابن‌عابدین، حاشیه ردالمحتار على الدرر المختار، شرح تنویرالابصار فى فقه مذهب الامام ابی‌حنیفه النعمان، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛