بِقاعی ، ابوالحسن ابراهیم بن عُمر ملقب به برهان الدین ، ادیب ، شاعر، مورخ و مفسّر شافعی قرن نهم. در ۸۰۹ درخِربَه روحا، از نواحی بِقاع ، متولد شد و تا دوازده سالگی در آنجا بود. به گفته خودش ، در۸۲۱ در پی یک جنگ قبیله ای ،همراه خانواده خود، به وادی التیم مهاجرت کرد، سپس به دمشق رفت و به کسب علم پرداخت (ابن عماد، ج ۷، ص ۳۳۹ـ ۳۴۰). در دمشق ، از کسانی مثل علی بن شمس جزری ، تاج بن بهادر غرابیلی ، ابن قاضی شُهبه و دیگران علم آموخت (سیوطی ، ص ۲۴؛ سخاوی ، ج ۱، ص ۱۰۲).
برای تحصیلات بیشتر، به بیت المقدس و سپس به مصر رفت . در قاهره از علاء قلقشندی و قایانی و دیگران علم آموخت (سخاوی ، همانجا؛ شوکانی ، ج ۱، ص ۲۰). وی همچنین از اکابر تلامیذ ابن حجر بود و ابن حجر وی را به عنوان قاری صحیح بخاری در قصر ملک ظاهر جَقْمَق تعیین کرده بود و او با فصاحتی که در خواندن آن متن داشت ، بارها مورد تقدیر جقمق قرار گرفت (ابن صیرفی ، ص ۵۰۸)
بقاعی پس از پایان تحصیلات ، در مصر اقامت کرد و به تألیف و سخنرانی پرداخت . وی از عالمانی بود که در سخنرانیها و تألیفات خود، پیوسته بر صوفیان و صوفی مشربان می تاخت و اعمال آنان را تشنیع می کرد. به گزارش ابن صیرفی ، وی در سخنرانیهای خود بویژه در ذم و تکفیر ابن فارض سخن می گفت و حتی یک بار بعد از سخنرانی بقاعی بین طرفداران ابن فارض و اصحاب بقاعی درگیری شد و طرفین به ضرب و شتم یکدیگر پرداختند، ولی به رغم اعتراض و شکایت برخی علمای مصر به مقامات حکومتی ، بقاعی در موضعگیری خود تجدید نظر نکرد (ص ۱۸۶، ۲۵۶-۲۵۷).
قاضی مالکی مصر نیز، به سبب همین روشها، حکم به کفر او داد و ریختن خونش را جایز شمرد، اما بقاعی با حمایت قاضی زین الدین ابوبکربن مُزْهِر انصاری ، ناظر دیوان انشای جقمق ، تبرئه شد (شوکانی ، ج ۱، ص ۲۱؛ سخاوی ، ج ۱، ص ۱۰۶). پس از آن ، در مصر پیوسته مورد ایذا و اذیت بود،بناچار مصر را به قصد دمشق ترک کرد. پس از ورود به دمشق ، مجدداً با صوفیان درگیر شد و در رد سماع صوفیان کتاب اناره الفکر بما هوالحق فی کیفیه الذکر را نوشت (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۱۷۰).
رحلت
بقاعی در۸۸۵ دار فانی را وداع گفت .
آثار
وی از عالمان کثیرالتألیف بود؛ تعداد مؤلفاتش را بغدادی بیش از چهل برشمرده است (ج ۱، ستون ۲۲). مهمترین اثر او تفسیر قرآن است به نام نظم الدّرر فی تناسب الا´یات والسّور که در این کتاب مناسبات ترتیب آیه ها و سوره ها با یکدیگر و بسیاری از اسرار و رموز قرآن جمع آوری شده و تا آن زمان در نوع خود بی نظیر بوده است (بقاعی ، ج ۱، ص ۲؛ شوکانی ، ج ۱، ص ۲۰).
این کتاب که ثمره چهارده سال تلاش وی بود، مورد ایراد علمای عصرش قرار گرفت ، و او را متهم کردند که در تفسیر خود به کتب عهدین ( = تورات و انجیل ) استناد کرده است (شوکانی ، همانجا؛ حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۹۶۲) و سخاوی همدرس و مخالف سرسخت و آشتی ناپذیر وی در رد تفسیرش ، در کتاب اصل الاصیل فی تحریم النقل من التورات و الانجیل مطالبی نوشت ( الضوء الامع ، ج ۱، ص ۱۰۶). بقاعی در جواب این ایرادها، رساله الاقوال القویمه فی حکم النقل من الکتب القدیمه را تألیف و دلایل جواز نقل از کتب عهدین را بیان کرد (بغدادی ، همانجا). کتاب نظم الدرر در ۱۳۸۹ زیر نظر محمد عبدالمعید، مدیر دایره المعارف عثمانی هند، به چاپ رسید.
دیگر مؤلفات بقاعی عبارت اند از:
تحذیرالعباد ببدعه الاتحاد ، در رد فصوص الحکم ابن عربی و تائیّه ابن فارض و دیگر معتقدان وحدت وجود؛
تهدیم الارکان من لیس فی الامکان ابدَعُ ممّاکان ، در این کتاب غزالی و معتقدان به وحدت وجود را مورد ایراد قرار داده است (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۵۱۳؛ سخاوی ، ج ۱، ص ۱۰۷)؛
جواهرالبحار فی نظم سیره النبی المختار ، منظومه ای است در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم که شرح آن را در دو جلد، در ۸۴۸ تألیف کرده است ؛
اظهارالعصر لاسرار اهل العصر در تاریخ و وفیات ، این کتاب را ذیلی بر کتاب اِنباءالغُمر استادش ابن حجر قرار داده است ؛
عنوان الزمان فی تراجم الشیوخ و الاقران ، که در شرح حال مشایخ و همشاگردان خود نوشته است (سیوطی ، ص ۲۴ـ۲۵؛ حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۱۷۴، ج ۱، ستون ۱۷۱؛ بغدادی ، همانجا)؛
النکت الوفیه بما فی شرحِ الالفیّه ، حاشیه بر الفیه عراقی در علم حدیث است (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۱۵۶)؛
الباحه فی العلم الحساب و المساحه ، منظومه ای است که شرح مزجی آن را الاباحه فی شرح الباحه نامیده است (همان ، ج ۱، ستون ۲۱۶؛ زرکلی ، ج ۱، ص ۵۶)؛
دیوان شعر با نام اشعارالواعی بأشعارالبقاعی و کتابهای متعدد دیگر که در موضوعات مختلف تألیف کرده است (بغدادی ، همانجا؛ محجوب ، ج ۷، ص ۲۸۵ـ۲۸۶).
منابع :
(۱) ابن صیرفی ، انباء الهَصر بأبناء العصر ، چاپ حسن حبشی ، قاهره ۱۹۷۰؛
(۲) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴) ابراهیم بن عمر بقاعی ، نظم الدرر فی تناسب الا´یات و السور ، ج ۱، حیدرآباددکن ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛
(۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۶) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۶؛
(۷) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللاّ مع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، نظم العِقیان فی اعیان الاعیان ، چاپ فیلیب حتّی ، نیویورک ۱۹۲۷؛
(۹) محمدبن علی شوکانی ، البدر الطالع ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۰) فاطمه محمد محجوب ، الموسوعه الذهبیه لِلعلوم الاسلامیه ، ج ۷، قاهره ( بی تا. ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳