ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق، عالم و محدّث حنبلى خراسانی‌الاصل ساکن بغداد، در قرن سوم. به نوشته خطیب بغدادى (ج ۶، ص ۵۲۳)، حربى در ۱۹۸ به دنیا آمده است. عموم شرح حال نگاران بعدى نیز بخش عمده مطالب خود را درباره حربى به نقل از او آورده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن ابی‌یعلى، ج ۱، ص ۲۱۸ـ۲۳۵؛ سمعانى، ۱۴۰۸، ج ۲، ص۱۹۷ـ ۱۹۸؛ قفطى، ج ۱، ص ۱۵۵ـ ۱۵۸).
اصل حربى از مرو بود، ولى در بغداد سکونت داشت (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۵۲۳ـ ۵۲۴). به نوشته خطیب بغدادى (همانجا)، مادر حربى از قبیله تغلبیه بود. سبب شهرت او به حربى، طبق گفته خود او اقامتش در محله حربیه، در بخش غربى بغداد، بوده است (سمعانى، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۱۹۷؛ براى وجه نام‌گذارى این محله رجوع کنید به یاقوت حموى، ذیل «حربیه»). درباره مراحل اولیه زندگى حربى اطلاعى در دست نیست. به نوشته خطیب بغدادى (ج ۶، ص ۵۲۴)، حربى اموال فراوانى را که به ارث برده بود، صرف یادگیرى حدیث کرد.
برخى مشایخ
از مقایسه سال ولادت حربى با تاریخ وفات استادش حسن‌بن موسى بغدادى در ۲۱۰، در می‌یابیم که حربى از حدود ده سالگى به فراگیرى دانش حدیث پرداخته است (حربى، ۱۴۰۱، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۷، ۵۰).
برخى مشایخ حربى،
ابونعیم فضل بن دکین*،
علی‌بن جعد جوهرى*،
احمدبن حنبل*،
و محمدبن مقاتل مروزى بودند (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۵۳۲؛ براى فهرست کاملِ مشایخ وى رجوع کنید به حربى، ۱۴۰۱، همان مقدمه، ص ۳۸ـ۸۳).
حربى همانند دیگر حنبلیان بغداد (براى نمونه رجوع کنید به ابن ابی‌یعلى، ج ۱، ص ۷۸، ۸۱، ۹۵)، مسموعات خود از احمد بن حنبل را به نام المسائل نقل کرده که ابوالحسین محمدبن ابی یعْلى فرّاء نسخه‌اى از آن را در اختیار داشته (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۱۹) و برخى مطالب آن را نقل کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۳۲ـ۲۳۳).
از حربى کسان بسیارى حدیث نقل کرده‌اند، از جمله
محمدبن علی‌بن عَلون مُقرى،
ابوبکربن مالک قَطیعى،
عبیداللّه‌بن احمدبن بُکَیر
و برخى عالمان نحوى چون
ابوبکر محمدبن قاسم انبارى،
و ابوعمرو زاهد مشهور به غلام ثعلب (خطیب بغدادى، همانجا؛ قفطى، ج ۱، ص ۱۵۵؛ براى فهرست راویان حربى رجوع کنید به حربى، ۱۴۰۱، همان مقدمه، ص ۲۴۰ـ۲۵۳). در منابع رجالى، حربى را محدّثى ثقه، صادق و خبره وصف کرده و زهد و تقواى او را ستوده‌اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۵۳۷؛ابن ابی‌یعلى، ج ۱، ص ۲۲۶، ۲۳۱ـ۲۳۲). وى در ۲۱ ذیحجه ۲۸۵ در بغداد درگذشت و در خانه‌اش به خاک سپرده شد (خطیب بغدادى، همانجا؛سمعانى، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۱۹۸).
آثار
برخى تألیفات منسوب به حربى که نسخه‌اى از آنها باقى نمانده عبارت‌اند از:
کتاب الادب،
کتاب‌المغازى،
کتاب‌التیمم (ابن‌ندیم، ص ۲۸۷)،
دلائل النبوه،
کتاب‌الحمام،
ذم‌الغیبه،
سجودالقرآن (ابن ابی‌یعلى، ج ۱، ص ۲۱۹)،
کتاب‌السروى (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۵۳۲؛حربى، ۱۴۰۱، همان مقدمه، ص ۲۲۴ـ۲۲۶؛رجوع کنید به حربى، ۱۴۰۱، همان مقدمه، ص ۲۲۱ـ ۲۳۹). ذهبى در تذکره الحفاظ (ج ۲، ص ۵۸۵) به در اختیار داشتن برخى آثار حربى اشاره کرده است. همچنین برخى آثار او در اختیار ابن‌حجر عسقلانى بوده است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۲۸۸، ج ۲، ص ۳۵۵، ۳۷۵، ۳۹۹).
حَمَد جاسر (حربى، ۱۴۰۱، مقدمه، ص ۲۶۲ـ۲۷۰) نسخه‌اى، که آغاز آن افتاده بوده است، به نام کتاب المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم‌الجزیره را با ذکر دلایلى کتاب المناسک حربى دانسته و متن تصحیح شده آن را نیز منتشر کرده است (ریاض ۱۳۸۹/۱۹۶۹). عاید در مقدمه خود بر غریب‌الحدیث حربى (۱۴۰۵، ج ۱، ص ۴۷ـ۴۸)، دلایلى بر عدم قطعیت انتساب متن چاپ شده مذکور به حربى آورده است (براى تداول روایت المناسک رجوع کنید به سمعانى، ۱۳۹۵، ج ۲، ص ۱۲).
از دیگر آثار حربى،
اکرام‌الضیف (۱۳۱۹ و ۱۴۰۰) در قاهره چاپ غیرانتقادى شده است. از این کتاب نسخه‌اى در کتابخانه عاشر افندى شهر سلیمانیه به شماره ۶۶۷ و نسخه‌اى دیگر در کتابخانه استانبول (مجموعه ۲۳۷، گ ۷۹ـ۱۰۱) موجود است (حربى، ۱۴۰۱، مقدمه حمد جاسر، ص ۲۲۲). از اثر دیگر حربى، یعنى انتفاع‌الاموات بِإهداء التلاوات و الصدقات و سائر القربات، نسخه‌اى در کتابخانه رشیدافندى (مجموعه ۱۵۹، رساله ۲، گ ۱۵۹الف ـ ۱۸۵الف) موجود است (ششن، ص ۳۸۲).
مهم‌ترین و معروف‌ترین کتاب حربى،
غریب‌الحدیث است (رجوع کنید به ابن‌ندیم؛قفطى، همانجاها) و خطیب بغدادى (ج ۶، ص ۵۲۳) از آن یاد کرده است. شیوه متداول در غریب الحدیث‌نگارى پیش از حربى، خاصه روش ابوعُبَید قاسم‌بن سلّام هروى، براساس اصل مسندنویسى (گردآورى احادیث حاوى واژه‌هاى غریب از هر یک از اصحاب و شرح آن) بود اما حربى، با تلفیق این شیوه و روش الفبایى لغویان، طریقى جدید در غریب‌الحدیث‌نگارى پدید آورد (مسعودى، ص ۹۴ـ۹۸).
وى، همچنین ضمن بهره‌گیرى از آثار پیش از خود، اثرى جامع‌تر در غریب‌الحدیث تألیف کرد. کتاب وى در پنج مجلد تألیف شده و مشتمل بر تمام احادیثى بوده که لفظى غریب در آنها وجود داشته است. براساس وصف ابن‌خیر اشبیلى (ص ۱۹۴) از کتاب حربى، می‌توان دریافت که حربى از اتمام این تألیف فراغت نیافته است (حربى، ۱۴۰۵، ج ۱، همان مقدمه، ص ۵۴ـ۵۵؛همو، ۱۴۰۱، همان مقدمه، ص ۲۲۸).
به‌نوشته عاید (حربى، ۱۴۰۵، ج ۱، مقدمه، ص ۵۵)، این گفته اشبیلى به‌سبب رواج نسخه‌اى ناقص از کتاب حربى در اندلس بوده است. ابن‌ندیم (همانجا) کتاب غریب‌الحدیث را وصف کرده است. حربى، به دلیل اعتقاد به باورهاى اهل حدیث درباره افضلیت خلفا، کتاب خود را نیز به همین‌گونه آغاز کرده است (رجوع کنید به همانجا). وى ابتدا متن حدیث را با سلسله سند کامل نقل کرده، سپس به بیان معناى کلمه غریب پرداخته و آنچه در توضیح آن از صحابه و تابعین نقل شده آورده و در مواردى از قرآن و اشعار عرب شواهدى ذکر کرده است. عاید (حربى، ۱۴۰۵، ج ۱، مقدمه، ص ۹۲ـ۱۵۲) به تفصیل از ویژگیهاى این کتاب، با ذکر شواهد گوناگون، بحث نموده است.
مفصّل بودن کتاب و مباحث آن، سبب دشواریابىِ احادیث و مهجور ماندن کتاب شده، اما اثر او همچنان مورد استفاده محدّثان بوده و کسانى چون ابوبکر محمدبن قاسم انبارى، ابومنصور محمدبن احمد ازهرى و ابوعبید بکرى از آن مطالبى نقل کرده‌اند (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۵۸ـ۷۹).
همچنین عاید (همان، ص ۸۰ـ۹۱) نمونه‌هایى از تأثیر کتاب حربى را در تألیف کتابهاى غریب‌الحدیث پس از او نقل کرده است. ابن‌اثیر در النهایه فى غریب‌الحدیث و الاثر (ج ۱، ص ۱۰)، ضمن ستودن غریب‌الحدیث حربى، مفصّل بودن کتاب را علت مهجور ماندن آن ذکر کرده، اما به کامل و جامع بودن آن اشاره کرده و خود در تألیف کتابش از آن بهره برده است.
بنابر تحقیق سلیمان‌بن ابراهیم عاید (حربى، ۱۴۰۵، ج ۱، مقدمه، ص ۱۵۳)، تنها نسخه موجود از غریب‌الحدیث، نسخه‌اى ناقص از بخش پنجم کتاب در کتابخانه ظاهریه دمشق (موجود در «مکتبهالاسلام») است و خود وى متن انتقادى آن را منتشر کرده است (مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵). دُخَیل بن صالح لحیدان در مقاله‌اى (ص ۶۹ـ۲۱۸) به بررسى و تخریج برخى احادیث مرفوع غریب الحدیث حربى پرداخته است. حربى شعر نیز می‌سروده و خطیب بغدادى (ج ۶، ص ۵۳۵ـ۵۳۷) نمونه‌هایى از اشعار وى را نقل کرده است.
منابع :
(۱) ابن‌ابی‌یعلى، طبقات الحنابله، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۲) ابن‌اثیر، النهایه فى غریب‌الحدیث والاثر، چاپ صلاح‌بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۳) ابن‌حجر عسقلانى، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴؛
(۴) ابن‌ندیم (تهران)؛
(۵) محمدبن خیر اشبیلى، فهرسه مارواه عن شیوخه من‌الدواوین المصنفه فى ضروب‌العلم و انواع‌المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۶) ابراهیم‌بن اسحاق حربى، غریب‌الحدیث، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۷) همو، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۸) خطیب بغدادى؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، کتاب تذکرهالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰؛
(۱۰) عبدالکریم‌بن محمد سمعانى، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودى، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۱۱) همو، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجى سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۱۲) رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیه النادره فى مکتبات ترکیا، استانبول ۱۹۹۷؛
(۱۳) علی‌بن یوسف قفطى، اِنباه‌الرواه على اَنباه النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰؛
(۱۴) دخیل لحیدان، «الاحادیث المرفوعه فى کتاب غریب‌الحدیث للامام الحربى (۱۹۸ـ۲۸۵ه ) من باب ’ریاء‘ الى نهایه باب ’نشف‘ دراسه و تخریجاً»، مجله جامعهالامام محمدبن سعودالاسلامیه، ش ۳۴ (ربیع‌الآخر ۱۴۲۲) ؛
(۱۵) عبدالهادى مسعودى، «سیر تدوین غریب‌الحدیث»، فصلنامه علمى ـ تخصصى حدیث، سال ۴، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸)؛
(۱۶) یاقوت حموى.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳