ابو الحسن على بن عیسى بن ابى الفتح اِربلى، از علماى قرن هفتم هجرى مىباشد.
خاندان
او در خاندانى اهل علم به دنیا آمد. پدرش حاکم إربل بوده و نسبت اربلى مربوط به شهر إربل از شهرهاى شمال عراق است.
فرزندان
فرزندان او نیز اهل علم بودهاند و شخصیتهایى اندیشمند، فاضل و اهل شعر و ادبیات مىباشند، مانند:
1-تاج الدین محمد که دیوان شعرى از او به یادگار مانده است.
2- نوه اوعیسى بن تاج الدین محمد، که مانند پدر و جد خود، اهل علم و ادب بوده است.
3- نوه دیگر او،شرف الدین، احمد بن محمد، شخصیتى فاضل و ادیب بوده و از جد خود اجازه نقل کتاب کشف الغمه را گرفته که در پایان یک نسخه خطى آن موجود است.
مقام علمى
در مقام علمى على بن عیسى اربلى همین بس که اثرى ارزشمند مانند کتاب کشف الغمه از خود به یادگار گذاشته که تسلط او را بر احادیث و سیره و تاریخ و کلام و علوم مختلف دیگر نشان مىدهد.
علماى شیعه جز ثناگویى هیچ درباره آن بزرگ مرد ندارند و حتى عالمى متعصب از اهل تسنن چون«فضل بن روزبهان» که در رد علامه حلى کتاب نوشته، وقتى به نام اربلى مىرسد مىگوید:
« امامیه متفقاند کهعلى بن عیسى اربلى از بزرگترین علماى آنها است و آثارش هیچگاه کهنه و پوسیده نمىشود. او قابل اعتماد و مورد وثوق در نقل است».
شیخ جمال الدین احمد بن طاووس درباره کشف الغمه اربلى این اشعار را سروده است:
| ألا قل لجامع هذا الکتاب | یمینا لقد نلت أقصى المراد |
| و أظهرت من فضل آل الرسول | بتألیفه ما یسوء الأعادی |
یعنى:« به نگارنده این کتاب بگوئید، سوگند که چه زیبا حق مطلب را ادا نمودى.
تو با نگارش این کتاب فضایل خاندان رسول خدا را آشکار نمودى و آنچه دشمنان آن حضرت را ناراحت مىکند گفتى».
اساتید
- 1-سید ابن طاووس صاحب کتاب« إقبال الأعمال»
- 2-على بن فخار
- 3-ابن ساعى بغدادى
- 4-ابو عبد الله گنجى شافعى
- 5-شیخ رشید الدین محمد بن قاسم صاحب کتاب« المستغیثین بالله».
شاگردان
على بن عیسى شاگردان فراوانى تربیت نموده که نام بسیارى از آنان در اجازههایى که به آنان داده ثبت است.
از بزرگترین شاگردان وى مىتوان به:
- 1-علامه حلى
- 2-شیخ رضى الدین، برادر علامه حلی
- 3- فرزندشیخ تاج الدین محمد اشاره کرد.
تألیفات
عالم فاضل و اندیشمند متعهدعلى بن عیسى اربلى در زمینه هاى مختلف تألیفات ارزندهاى دارد، مانند:
- 1-کشف الغمه فی معرفه الأئمه علیهم السلام. کتابى است در نوع خود کم نظیر که بحثهاى اصول دین پیرامون عصمت و ولایت و اثبات مذهب تشیع را همراه با بحثهاى ادبى و تاریخى آورده است. مؤلف، این کتاب را در سال ۶۸۷ هجرى به اتمام رسانده است. به لحاظ ارزش و اهمیت کتاب، علماى بعد از اربلى در چند نوبت کتاب را با نامهاى مختلف ترجمه کردهاند تا فارسى زبانان هم بتوانند هر چه بیشتر با فضائل و تاریخ زندگانى پیشوایان خود آشنا شوند.
- 2-المقامات
- 3-دیوان اشعار، مؤلف در کتابهاى دیگرِ خود مانند کشف الغمه از اشعار این دیوان بسیار نقل کرده است.
- 4-کتاب الطیف و رسالههاى فراوان دیگر در موضوعات گوناگون.
وفات
سرانجام پس از عمرى تلاش و مجاهدت در راه اعتلاى پرچم تشیع و با کارنامهاى درخشان،على بن عیسى اربلى در سال ۶۹۲ هجرى دار فانى را وداع گفت و مُهر«ارجعی إلى ربک» زینت بخش کارنامه عمر او شد.
بدن شریفش را در شهر بغداد و در خانه مسکونى او به خاک سپردند و زیارتگاه عشاق آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین شد.
قبر مطهر او تا چندین قرن باقى بود و متأسفانه در قرن ۱۴ هجرى در تحولات شهر بغداد خراب شده و آثار آن از بین رفت.
