میرمحمدصالح بن عبدالواسع، فقیه، محدّث و عالم امامى قرن یازدهم. در ۱۰۵۸ در خانوادهاى مشهور (رجوع کنید به خاتونآبادى*، خاندان) در اصفهان به دنیا آمد.
اساتید
فقه و حدیث را نزد محمدبن حسن شِروانى، معروف به ملامیرزا (متوفى ۱۰۹۸) فراگرفت. بیست سال نزد آقاحسین خوانسارى* (متوفى ۱۰۹۸) درس خواند و شرح اشارات، شفا و شرح لمعه را از او فراگرفت. سى سال نیز نزد محمدباقر مجلسى (متوفى ۱۱۱۰) تلمذ کرد و از او اجازه نقل حدیث داشت (رجوع کنید به محمدصالح خاتونآبادى، گ (۲۳۲ـ ۲۳۴)؛ حسینى اشکورى، ص ۱۱۱).
خاتون آبادى به گفته خود ابتدا به حکمت و علوم عقلى گرایش داشت، اما بعدها با تأثیرپذیرى از علامه محمدباقر مجلسى*، بیشتر به تحصیل و تحقیق در فقه و حدیث روى آورد (رجوع کنید به محمدصالح خاتون آبادى، گ (۲۳۳ـ ۲۳۴)) و در کلام و تفسیر قرآن نیز تبحر یافت (موسوعه طبقات الفقهاء، ج ۱۲، ص ۳۸۴).
شاگردانش
برخى از شاگردانش عبارتاند از:
فرزندش میرمحمدحسین خاتون آبادى*،
خواهرزاده اش ابوالحسنبن محمدطاهر فتونى (متوفى ۱۱۳۸ یا ۱۱۳۹)
احمدبن اسماعیل جزائرى (متوفى ۱۱۵۱)،
نورالدین بن نعمت اللّه جزائرى* (متوفى ۱۱۵۸) و
احمد علوى خاتون آبادى (متوفى ۱۱۶۱؛ امین، ج ۲، ص۴۸۰؛ حسینىاشکورى، ص ۱۲ـ۱۳، ۱۱۱؛ موسوعه طبقات الفقهاء، همانجا).
آثار
خاتون آبادى، داماد محمدباقر مجلسى و بسیار مورد احترام و اعتماد او بود (خوانسارى، ج ۲، ص ۳۶۴؛ نورى، ص ۱۴۸). چنانچه هنگام وفات مجلسى، هشت مجلد از بحارالانوار به صورت مُسَوَّده و بدون توضیح باقى مانده بود، و مجلسى، اتمام آن را به میرمحمدصالح وصیت کرد. همچنین مجلسى از وى خواسته بود شرح ناتمام او بر کافى، با نام مرآه العقول را به پایان رساند (رجوع کنید به محمدصالح خاتونآبادى، گ ( ۲۳۳)؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۴۱۵).
خاتون آبادى پس از درگذشت مجلسى، با وجود عالمان بزرگى مانند فاضل هندى (متوفى ۱۱۳۷) و آقاجمال الدین خوانسارى* (متوفى ۱۱۲۲)، امام جمعه و سرپرست حوزه علمى اصفهان شد (خوانسارى، ج ۲، ص ۳۶۴؛ حبیبآبادى، ج ۲، ص ۳۱۵، ۳۱۸ـ۳۱۹؛ قس امین، ج ۹، ص ۲۵۳ که پسر او محمدحسین را نخستین امام جمعه اصفهان از خاندان خاتونآبادى دانسته است) و پس از وفات جعفربن عبداللّه کَمَرِهاى (شیخالاسلام اصفهان) در ۱۱۱۵، شیخالاسلام شهر شد (عبدالحسین خاتونآبادى، تتمیم، ص ۵۵۳ـ۵۵۵)؛ اما پس از مدتى مناسبات او با شاهسلطان حسین (حک : ۱۱۰۵ـ۱۱۳۵)، که از ابتدا نیز رغبت چندانى به انتصاب او در این سِمَت نداشت، تیره گشت و در ربیعالآخر ۱۱۲۴ عزل شد ولى بار دیگر در ۱۱۲۵، با وساطت مریمبیگم عمه شاه، به این سمت منصوب شد (همان، تتمیم، ص ۵۶۵).
رحلت
سال وفاتِ خاتونآبادى، در پارهاى منابع (براى نمونه رجوع کنید به نورى، همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۴۸) ۱۱۱۶ ذکر شده، اما در تتمیم وقایع السنین و الاعوام، در ذکر رویدادهاى سالهاى ۱۱۲۴ تا ۱۱۲۶ از او نام برده شده (رجوع کنید به عبدالحسین خاتونآبادى، ص ۵۶۵ـ۵۶۷) و بنابراین به نظر مى رسد که تاریخ وفات او ۱۱۲۶ است و سال فوت میراسماعیل خاتون آبادى، از عموزادگان او، ۱۱۱۶ بوده است (رجوع کنید به خاتونآبادى*، خاندان). میرمحمدصالح در اصفهان درگذشت و در نجفاشرف به خاک سپرده شد (آقابزرگ طهرانى، ۱۳۷۲ش، ص ۳۶۸؛حسینى اشکورى، ص ۱۱۱).
مهمترین تألیفات خاتون آبادى که حوزه هاى گوناگون علوم اسلامى را دربرمى گیرند عبارت اند از:
۱) آثار حدیثى و فقهى شامل
شرح کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه،
شرح الاستبصار،
رساله اسرار الصلوه، رساله التهلیلیه و چندین رساله درباره رؤیت هلال (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۴۸، ج ۴، ص ۵۱۶، ج ۶، ص ۲۷۲، ج ۱۱، ص۱۶۰، ۲۳۰، ۳۰۹، ج ۱۳، ص ۸۴، ج ۱۴، ص ۹۴، ج ۲۵، ص ۲۳۹)؛
۲) آثار تفسیرى شاملِ
تفسیر سوره الاخلاص
و تفسیر سوره الفاتحه (رجوع کنید به همان، ج ۴، ص ۳۳۵، ۳۳۹)؛
۳) آثار کلامى از جمله
الایمان و الکفر،
الجامع فى الاصول و العقاید یا اصول العقاید و رسالهٌ فى عصمه الانبیاء (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۱۹۷ـ۱۹۸، ۵۱۵ـ۵۱۶، ج ۵، ص۲۸، ج ۱۵، ص ۲۷۳).
وى همچنین حدائق المقرّبین را درباره ملائکه و سرگذشت انبیا، ائمه و علما،
رَوادع النفوس را به فارسى در علم اخلاق و ذریعه النجاح را به فارسى درباره ادعیه نگاشت که مجلسى قبل از تألیف زادالمعاد، مردم را به کتاب اخیر ارجاع مى داد (رجوع کنید به همان، ج ۶، ص ۲۸۹، ج۱۰، ص ۳۲ـ۳۳، ج ۱۱، ص ۲۵۶). همچنین خاتون آبادى یکى از آثار خود با نام تقویم المؤمنین را با عنوان التقویم الشرعى یا منتخب تقویم المؤمنین تلخیص کرد که یکى از مباحث آن، روزهاى خوشیُمن و بدیُمن سال است (رجوع کنید به همان، ج ۴، ص ۳۹۷، ۴۰۳، ج ۲۲، ص ۳۸۷ـ ۳۸۸؛براى دیگر آثار او رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۳۰۶، ج ۲، ص ۴۴۰، ج ۳، ص ۴۴۷، ج ۷، ص ۱۰۷، ۲۴۲، ج ۱۱، ص ۴۱ـ۴۲، ج ۲۰، ص ۳۱۹).
نیز رجوع کنید به خاتون آبادى*، خاندان
منابع:
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ على نقى منزوى و احمدمنزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلامالشیعه: الکواکب المنتشره فى القرن الثانى بعدالعشره، چاپ علىنقى منزوى، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۳) امین؛
(۴) محمدعلى حبیب آبادى، مکارم الآثار، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش؛
(۵) احمد حسینىاشکورى، تلامذه العلامه المجلسى و المجازون منه، چاپ محمود مرعشى، قم ۱۴۱۰؛
(۶) عبدالحسینبن محمدباقر خاتون آبادى، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهاى سالیانه از ابتداى خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجرى، چاپ محمدباقر بهبودى، تهران ۱۳۵۲ش؛
(۷) محمدصالحبن عبدالواسع خاتون آبادى، حدائق المقربین، نسخه خطى کتابخانه (ش ۱) مجلس شوراى اسلامى، ش ۳/۵۵۰۱؛
(۸) خوانسارى؛
(۹) موسوعه طبقاتالفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛
(۱۰) حسینبن محمدتقى نورى، فیض قدسى: زندگینامه علامه محمدباقر مجلسى (۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ه .ق)، ترجمه جعفر نبوى، تهران ۱۳۷۴ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴