درآمد
عالم فرهیخته، آیه الله حاج ملاّ على فرزند عبدالعظیم واعظ تبریزى خیابانى(۱) از تراجم نگاران و کتابشناسان خبیر قرن چهاردهم هجرى است. نام او براى پژوهش گران و شرح حال نگاران آشناست. او سال ها در راه تبلیغ احکام الهى، تألیف آثار گرانبها و وعظ و ارشاد خلق خدا قدم برداشت و صادقانه در این راه خدمت نمود.
این نوشته کوتاه نگاهى دارد بر زندگانى سراسر تلاش و کوشش وى با امید به این که موجبات شادى روح بلند این عالم فرزانه را فراهم آورده باشد.
ولادت و تحصیلات
خطیب وارسته، آیه الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى تبریزى(۲) در تاریخ ۲۸ شوّال ۱۲۸۲ق، در یکى از محلات قدیمى تبریز به نام «حکم آباد» دیده به جهان گشود. دوران کودکى را در آغوش پدر و مادر سپرى نمود و آنگاه دروس مقدماتى و ادبى همچون صرف و نحو را نزد ادیب فرزانه مرحوم ملاّ نور محمّد مشهور به مقدّس اهرابى آموخت و سپس به مدرسه طالبیه انتقال یافت و معانى، بیان، بدیع، منطق را پیش حاج میرزا احمد فخرالعلماء شرابیانى و آقا میرزا عبدالغفور اشلقى و دیگر استادان فن به شاگردى نشست و بهره ها برد. او همچنین کتاب خلاصه الحساب را از عالم فاضل حاج محمّد صادق ساعتى و سى فصل را از استاد ماهر میرزا عبدالعلى منجّم تبریزى و شرح لمعه، ریاض، مکاسب و رسائل را در محضر آیه الله حاج ملاّ احمد تاهباز و دیگر استادان تبریز فراگرفت و از علم سرشار آنها خوشه ها چید و از دوره سطح فارغ گردید.(۳)
وى سپس مدت هاى متمادى در دروسِ دو استاد ممتاز حوزه علمیّه تبریز که تازه از نجف اشرف برگشته بودند حاضر مى شود و پایه هاى علمى خویش را مستحکم مى نماید. خود در این مورد مى گوید:
«حقیر زیاده از بیست(۴) سال در خدمت آیه الله حاج میرزا اسدالله مجتهد بزازى تبریزى(۵) تلمّذ و استفاده کردم با اینکه سطوح فقه و اصول را از قبیل شرح لمعه و ریاض و مکاسب و رسائل را نزد اساتید تبریز کاملا خوانده بودم، پس از مراجعت حضرت معظم له و مرحوم حجّه الاسلام حاج سیّد احمد آقا خسروشاهى ـ قدّس سرّهماـ از نجف اشرف مجدداً خواندم».(۶)
مشایخ اجازه
واعظ خیابانى، در اثر جامعیّت علمى و ارتباط نزدیک با دانشمندان علوم اسلامى از بزرگان حوزه هاى علمیه نجف اشرف، قم، کاظمین و تبریز اجازات جامع روایى و امور حسبیه دریافت داشته که متن هر کدام از آنها علم و فضل و دانش او را نشان مى دهد. اسامى مشایخ وى به ترتیب تاریخ صدور اجازه چنین است:
۱٫ شیخ عبّاس قمى، (۲۴ رمضان المبارک ۱۳۴۲ق).(۷)
۲٫ شیخ جعفر نقدى، (ربیع الثانى ۱۳۴۶ق).(۸)
۳٫ شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء، (۲۳ شعبان المعظم ۱۳۴۷ق).(۹)
۴٫ میرزا احمد مجتهد تبریزى قراجه داغى، (۲۷ شعبان المعظم ۱۳۴۷ق).(۱۰)
۵٫ میرزا على آقا حسینى شیرازى، (۷ شوال المکرم ۱۳۴۷ق).(۱۱)
۶٫ سیّد ابوالحسن اصفهانى، (۲۰ محرم الحرام ۱۳۵۸ق).(۱۲)
۷٫ سیّد محمّد حجّت کوهکمرى، (۸ ربیع الاوّل ۱۳۵۸ق).(۱۳)
۸٫ سیّد حسین بروجردى، (۲۰ ربیع الثانى ۱۳۶۶ق).(۱۴)
۹٫ میرزا محمّد على اردوبادى.(۱۵)
۱۰٫ حسین قمى.(۱۶)
۱۱٫ میرزا فتاح شهیدى.(۱۷)
۱۲٫ شیخ محمّد باقر بیرجندى.(۱۸)
۱۳٫ میرزا محمّد تهرانى عسگرى.(۱۹)
۱۴٫ شیخ على کاشف الغطاء.(۲۰)
۱۵٫ سیّد حسن صدر.(۲۱)
۱۶٫ شیخ محمّدجواد بلاغى.(۲۲)
ایشان همچنین به برخى از دانشمندان اسلامى از جمله به آیه الله حاج شیخ جعفر اشراقى تبریزى نوبرى (۲۳ ذى الحجه ۱۳۵۶ق) و آیه الله شیخ نصرالله شبسترى(۱۲۹۲ـ۱۳۸۲ش.) اجازه نقل حدیث داده است. (۲۳)
خطابه
او در زمان خویش از واعظان زبردست و از مشهورترین سخنرانان ایران به شمار مى رفت. به منبر و خطابه علاقه مفرطى داشت به طورى که بعد از اتمام سطوح به خطابه روى آورد و بیشترین آثار علمى خویش را در این زمینه به نگارش درآورد.
شیخ آقا بزرگ تهرانى او را در وعظ و خطابه از مشاهیر وعاظ ایران و از افاضل رجال با کفایت منبر یاد کرده و فعالیّت هاى علمى و تبلیغى وى را مى ستاید(۲۴)و کتاب دایره المعارف تشیّع هم در این خصوص مى نویسد:
«ملاّ على خیابانى در وسعت اطلاعات به ویژه در زمینه تاریخ و تراجم کم نظیر بود و خود در مقدمه کتاب «علماى معاصرین» تصریح کرده است که از عنفوان جوانى به تاریخ و تراجم علاقه شدیدى داشته است. همچنین ذوق و شوق تألیف و خطابه در وجودش موج مى زد بدین سبب پس از فراغت از دوره سطح از همان ایّام تحصیلات عالى به تألیف و تحقیق و نوشتن همچنین خطابه و وعظ و سخنرانى پرداخت. او از مشهورترین واعظان و خطیبان ایران به ویژه آذربایجان بوده به همین خاطر «واعظ خیابانى» خوانده مى شد(۲۵)».
ویژگى هاى فردى
در مورد صفات و ویژگى هاى اخلاقى ـ انسانى ایشان در کتاب هاى تراجم مطلب به خصوصى قید نشده است، ولى از عبارات مشایخ اجازه و تقریظ هاى که علماء بزرگ بر کتاب هاى ایشان نگاشته اند محبت وى به اهل بیت، اشتیاق زیاد او به تألیف، مطالعه، علم و فضل معظم له مورد تأیید قرار گرفته است. براى نمونه شیخ آقا بزرگ تهرانى در خصوص وى مى نگارد:
«او عشق و علاقه فراوان به مطالعه، قرائت و تألیف دارد و در اثر همین علاقه تعداد کثیرى از آثار مفید و ارزنده از خود به یادگار گذارده است که همین کتاب ها به کثرت تتبع و وسعت معلومات و اطلاعات او دلالت دارد(۲۶)».
سفرهاى پُر بار
به طور کلى سفرهاى آیه الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى را مى توان به دو دسته تقسیم کرد.
الف) سفرهاى مذهبى ـ زیارتى.
ایشان بارها جهت زیارت خانه خدا و قبور مقدّس ائمه هدى ـ علیهم السلام ـ و زیارت قبله اوّل مسلمین عزم سفر بسته و با کمى امکانات و سختى راه ها خود را به مزار مطهّر آنها رسانده و نسبت به ساحت والاى آنها عرض ادب کرده است. خود وى در خصوص این سفرها مى نویسد:
«بحمد الله الملک الوهّاب، ۲ مرتبه به حج بیت الله الحرام و ۶ دفعه به زیارت ارض اقدس رضوى و ۳ مرتبه به تقبیل اعتاب مقدسه ائمه عراق ـ علیهم الصلوه و السّلام ـ و زیارت بیت المقدّس و قدس خلیل الله موفّق شدم(۲۷)».
ب) سفرهاى علمى ـ سیاحتى.
وى همچنین براى دیدار با دانشمندان اسلامى و تحقیق در آثار و تألیفات علماى شهرهاى دور و نزدیک به شهرهاى مختلف ایران سفر نموده که مى توان به دو سفر زیر اشاره نمود:سفر اوّل وى در روز چهار شنبه سوّم ربیع الثانى سال ۱۳۵۲ق برابر ۱۳۱۲ش بود که وارد خوى شد و بعد از ۱۵ روز توقف در آن شهر، شنبه جمادى الاولى همان سال به موطن اصلى خود ـ تبریز ـ مراجعت نموده است.
سفر دوّم ایشان در سال ۱۳۵۳ق بوده، هدف از این سفر زیارت مرقد شریف حضرت امام رضا (ع) بوده است. به همین منظور روز دهم جمادى الثانى سال ۱۳۵۳ق وارد زنجان گردیده و ۸ روز در آنجا اقامت گزیده است. در بیست و دوّم جمادى الثانى به تهران و در آخر همان ماه به شهر مقدّس قم وارد شده است. او پانزدهم رجب دوباره به تهران برگشته و بعد از آن مدتى عازم مشهد مقدّس گردیده و تا دهم شعبان در آن شهر اقامت گزیده است. امّا زمان برگشت وى از مشهد معلوم نیست.
آیه الله خیابانى در این دو سفر تمام خصوصیات و ویژگى هاى علماء و کتاب هاى خطى مهمى را که ملاحظه کرده بود با دقّت فراوان در یک دفترچه ۲۰۰ برگى به نگارش در آورده و آن را «ذخایرالاسفار» نامیده است.شایان یادآورى است که نسخه هایى که وى در این سفرها ملاحظه کرده، یا از بین رفته اند و یا در صورت وجود تاکنون شناسایى نشده اند. همچنین اسامى علمایى که ذکر کرده و شرح حال مختصرى از آنها به دست داده، اغلب در کتاب هاى تراجم یافت نمى شود.(۲۸)
کتابخانه شخصى
کتابخانه شخصى آیه الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى، متشکل از کتاب هاى خطى و چاپى بوده که آیه الله شیخ آقا بزرگ تهرانى در بیشتر جلدهاى الذریعه از کتاب هاى نفیس ایشان یاد مى نماید. ایشان اسامى کتاب هاى خطى موجود در کتابخانه اش را در آخر کتاب «وقایع الایام فی احوال شهرالصیام» آورده و آنها خیلى استادانه و ماهرانه توضیح داده است. لازم به یادآورى است که بیشتر کتاب هاى دست نویس مؤلف پس از وفاتشان به کتابخانه آیه الله العظمى سیّد شهاب الدّین مرعشى نجفى در شهر مقدّس قم منتقل شده و در آن کتابخانه نگه دارى مى شود.
تألیفات
آیه الله واعظ خیابانى عالمى پّرتلاش بوده و تمام زندگى خود را با نوشتن و تألیف سپرى نموده است. او از تمامى لحظات عمر خویش براى نوشتن و ضبط آثار و اخبار ائمه معصومین (ع) و احیاى میراث غنى تشیّع سود جسته و بنا به تصریح خودش از سال ۱۳۰۵ق (۲۰ سالگى) تا سال ۱۳۵۵ق بیش از ۵۰ اثر در موضوعات مختلفى همچون ادبیات، تاریخ، جغرافیا، عقاید، اخبار، مواعظ، رجال، و…، به رشته نگارش در آورده است. (۲۹)
اولیّن شهید محراب، آیه الله حاج میرزا محمّد على قاضى طباطبایى در خصوص آثار علمى وى مى نویسد:«در میان مشایخ محدثین عصر ما نیز مرحوم علاّمه محدث، ثقه جلیل، آقاى حاج مولى على واعظ تبریزى خیابانى صاحب مجلدات وقایع الایام ـ رحمه الله تعالى ـ رویّه بسیار خوبى در تألیفاتش دارد هر چه از ضعیف و قوى و صحیح و سقیم نقل کرده، مصدر و سند نقل خود را نشان داده است(۳۰)».
متأسفانه بیشتر کتاب هاى وى که مشحون از اطلاعات کتابشناسى، تاریخى، جغرافیایى و علمى است به صورت دست نوشت باقى مانده و تعداد کمى از آنها به چاپ رسیده است. آنچه در پى مى آید فهرست بخشى از آثار چاپى و خطى وى است که از لابه لاى کتاب هابیرون کشیده شده است.
۱٫ وقایع الایام، ۴ جلد،(۳۱) بدین تفصیل
جلد اوّل: وقایع الایام در احوال رجب و شعبان.
کتابى است جامع و مفید در وقایع و اعمال ماه رجب و شعبان که در ۵۸۶ صفحه تدوین یافته است. این کتاب در سال ۱۳۲۵ق در مطبعه کربلائى اسد آقا و به اهتمام فرزند ایشان محمّد اسماعیل در تبریز به چاپ رسید.
جلد دوّم: وقایع الایام در احوال محرم الحرام.
این کتاب به علت حوادث عظیم، فتنه هاى بسیار، ناامنى هاى موجود در جامعه آن روز و سفر نویسنده به بیت الله الحرام هفت سال بعد از تألیف جلد اوّل به رشته تحریر در آمده است. مؤلف در این خصوص مى نویسد:
«در سال سى و یک از فضل و عنایت ملک علاّم شرف زیارت بیت الله الحرام… مُیسّر گردید و عهد کردم که اگر به سلامت از آن سفر برگردم به اتمام این کار اهتمام بنمایم… و چون در اواسط محرم سى و دو به وطن مألوف برگشتم در اوّل جمادى الاولى به عزم درست و نیت راسخ بدون تردید به این امر ابتداء گردید».
این نوشتار براى بار اوّل در سال ۱۳۴۰ق با تقریظ مرجع تقلید وقت، آیه الله حاج میرزا صادق آقا مجتهد تبریزى در ۶۷۷ صفحه و بدون حواشى در تبریز به چاپ رسید و چاپ دوّم آن با افزایش حواشى و تقریظ ادیب فرید، آقا سیّد عبدالحمید تبریزى غیاثى، در سال ۱۳۵۱ق در مطبعه علمیّه آقا اسماعیل در تبریز به زیور چاپ آراسته گردید.(۳۲)
جلد سوّم وقایع الایام فی احوال شهر الصیام.
کتابى است بسیار سودمند در احوال ماه مبارک رمضان و مُزین به تقریظ آیه الله حاج میرزا محمّد على اردوبادى. نویسنده در این کتاب توضیحات جامع و پُرفایده اى در تفسیر برخى از آیات قرآن کریم و روایات مشکله ارائه نموده و سپس در حاشیه کتاب اطلاعات مفیدى در شرح حال اصحاب، تابعین، محدثین، حکماء، ادباء و نحویین گزارش کرده است. این کتاب مأخوذ از ۲۱۰ منبع بوده و پس از تألیف، از اوّل تا آخر مورد تصحیح و مقابله مؤلف و آقا میرزا حسن راثى خیابانى گرفت و سپس در سال ۱۳۵۱ق در ۶۶۷ صفحه به سعى و اهتمام آقاى مشهدى اسماعیل در مطبعه علمّیه تبریز به چاپ رسید. (۳۳)
جلد چهارم: وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام.
این کتاب معروف به «تتمه محرم» بوده و مزین به تقریظ دو فقیه بى بدیل، آیه الله حاج میرزا فتاح شهیدى و آیه الله حاج شیخ جعفر نقدى است. آیه الله حاج میرزا محمّد على مدرّس خیابانى تبریزى در اوّل کتاب در معرفى تتمه محرم مى نویسد:
«… همانا اثرى است پربُها و رخشنده و گوهرى است متلالى و درخشنده که علاوه بر احیاء آثار اهل بیت عصمت و خانواده طهارت صلوات الله علیهم اجمعین حاوى مطالب متنوعه علمیّه و تاریخیّه و ادبیّه و تحقیقات مقاصد مهمه و توضیحات کلمات معضله و ترجمه حال جمعى از علماء و ادباء خاصّه و عامّه و شطرى از از اکابر رواه اخبار دینیّه بوده و محل استفاده صغیر و کبیر…».
تتمه محرم مأخوذ از ۱۳۳ منبع بوده و در سال ۱۳۶۲ق در ۴۰۲ صفحه با سرمایه ى دوست مؤلف، آقاى مشهدى محمّد على توتونچى به چاپ رسیده است(۳۴).
۲٫ علماى معاصرین(۳۵)
کتابى است مورد احترام و اعتماد پژوهشگران و محققان علوم اسلامى که در ۸۱ سالگى مؤلف آن را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب حاوى شرح حال ۳۰۰ تن از مشاهیر و بزرگان علم و فقاهت شیعه بوده که در دو مقصد تدوین یافته است.
مقصد اوّل در احوال اشخاصى است که از ابتداء بلوغ مؤلف (سال ۱۲۹۹ق) تا سال تألیف کتاب (سال ۱۳۶۳ق) به رحمت ایزدى پیوسته اند.
مقصد دوّم در شرح حال افرادى است که در سال تدوین کتاب در قید حیات بودند.
کتاب فوق در سال ۱۳۲۵ش/۱۳۶۵ق به همّت و نفقه تاجر نیکوکار حاج محمّد باقر آقا خویى کلکتّه چى و خط طاهر خوشنویس، در مطبعه اسلامیّه در تهران به چاپ رسید. کتاب یاد شده در سال ۱۳۸۳ش با تحریف نام اصلى با عنوان «علماى معاصر» از سوى انتشارات نوید اسلام در قم به چاپ رسیده است.
۳٫ فهرست وقایع الایام(۳۶)
کتابى است در ۳۰۰ صفحه در احوال جمیع ایّام با ذکر مدارک و منابع. (۳۷)
۴٫ تلخیص جلد اوّل وقایع الایام
۵٫ تلخیص جلد دوّم وقایع الایام
۶٫ ذخایر الاسفار(۳۸)
این کتاب حاصل دو سفر مؤلف بوده که در دو مقصد تدوین یافته است:
مقصد اوّل حاوى مطالب مهمى است از مشاهدات مؤلف به دو شهر خوى و ارومیه که بعد از چاپ جلد سوّم «وقایع الایام» در سال ۱۳۵۲ق برابر با ۱۳۱۲ش به شهرهاى یاد شده صورت گرفته است.
مقصد دوّم گزارش سفر دیگر مؤلف به فاصله یک سال از سفر قبلى (۱۳۵۳ق) است، که با هدف زیارت بارگاه ملکوتى حضرت ثامن الائمه حضرت رضا علیه السلام بوده است. مؤلف در این دو سفر با علماى زیادى ملاقات نموده و کتب خطى مهمى را ملاحظه کرده و هر یک را با مشخصات دقیق ضبط نموده است. این کتاب به کوشش و تصحیح على صدرایى خویىدر دفتر سوّم میراث اسلامى ایران در سال ۱۳۷۵ش از سوى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، در قم به چاپ رسیده است.
۷٫ انتخاب الاسفار
منتخب از چند کتاب خطى نادر است که مؤلف بر آنها دست یافته و براى خویش گلچین نموده است. (۳۹)
۸٫ منتخب المقاصد و منتخب الفواید، ۸ جلد، بدین تفصیل
مؤلف پس از اینکه جلد اوّل کتاب وقایع الایام خود را به پایان برد برآن شد که مطالب متفرقه جدید را که ضمن خواندن کتاب هاى مختلف به دست مى آورد و مناسب با منبر و تألیفاتش مى باشد، در جُنگى گردآورى کند و براى خودش نگاه دارد.
این جُنگ محتوى مطالب اعتقادى، تاریخى، اخلاقى، تفسیرى و حدیثى و همچنین قصائدى انتخاب شده در فضائل، مناقب و مصائب حضرات ائمه معصومین (ع) و پند و اندرز بوده است. (۴۰)
جلد اوّل: منتخب المقاصد و منتخب الفواید(۴۱).
جلد دوّم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید.
این کتاب در روز چهارشنبه هشتم جمادى الاولى ۱۳۳۶ق به پایان رسیده است(۴۲).
جلد سوّم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در شب بیست و هشتم جمادى الاخر ۱۳۴۱ق به پایان رسیده است(۴۳).
جلد چهارم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در روز ۲۵ جمادى الاول ۱۳۴۵ق به پایان رسیده است(۴۴).
جلد پنجم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در پانزدهم ذى الحجه ۱۳۴۹ق به پایان رسیده است(۴۵).
جلد ششم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید.
این کتاب انتخاب شده از دواوین شعراء بوده و در ۱۶ ذى الحجه ۱۳۴۹ق به پایان رسیده است. (۴۶)
جلد هفتم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید(۴۷).
جلد هشتم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید(۴۸).
۹٫ تحفه الاحباء فی شرح قصیده سیّد الشعراء، (العینیه)
این اثر که اوّلین تألیف مؤلف بوده به خواهش یکى از اعیان دولت در زمان تحصیل در ایّام تعطیل نوشته است. آغاز تحریر این کتاب روز شنبه ۲ دى الحجّه ۱۳۰۵ق و انجام روز دوشنبه ۲۵ همان ماه بوده است(۴۹).
۱۰٫ کفایه الانام فی وقایع الایام
کتابى است در تاریخ و حوادث روزانه سال قمرى که از اوّل ماه محرم شروع شده است. گویا این کتاب پیش نویس کتاب «وقایع الایام» بوده که بعداً بطور منظّم و با اضافات تدوین شده است(۵۰).
۱۱٫ مجالس المحدثین
۵۱ مجلس کوتاه است در داستان بعضى از پیامبران و فضائل امامان و پایان هر مجلس ذکر مصائب حضرت سیّد الشهداء (ع) است(۵۱).
۱۲٫ عده السفر و زبده الحضر
مجالس کوتاه مختصرى است شامل یادداشتهایى براى واعظان و اهل منبر که در سفر و حضر از آن استفاده کنند(۵۲).
۱۳٫ طرائف الصحائف
طرائف، نوادر، لطائف و فواید نفیسه کتاب هایى است که مؤلف آنها را خوانده و در این جُنگ آورده است. وى گاهى بعضى از مطالب را توضیح داده و براى آغاز انتخاب بیشتر کتاب ها خطبه اى جداگانه انشاء نموده است(۵۳).
۱۴٫ کلمه جامعه
کتابى است در ۴۷۰ صفحه که حاوى عقائد، مسائل، قصاید و احوال حضرت صدیقه طاهره(س) و ائمه معصومین (ع) مى باشد(۵۴).
۱۵٫ منتخب کفایه الموحدین و قصص العلماء
۱۶٫ هدّیه المؤمنین فی اصول الدّین(۵۵)
۱۷٫ مقاصد علیّه
کتابى است به زبان فارسى و حاوى یادداشت هاى منبرى مؤلف در موضوعات اخلاق و آداب اسلامى(۵۶).
۱۸٫ تحفه الاحباب(۵۷)
۱۹٫ غرایب الدعوات
کتابى است در ادعیه و طلسمات و عوذات متفرقه(۵۸).
۲۰٫ مجالس المحدثین فی اصول الدّین(۵۹)
این کتاب حاوى اصول دین و اعتقادات امامیه بوده که براى اهل منبر و واعظان در مجالسى ترتیب داده و در پایان هر مجلس به مصائب حضرت امام حسین (ع) اشاره کرده است(۶۰).
۲۱٫ مجالس مختصره در مقاصد مهمه(۶۱)
حاوى ۲۵۷ مجلس کوتاه است در اصول دین و امور اعتقادى آمیخته با مطالب تاریخى که هر مقصد شامل مجلسى است براى وعاظ(۶۲).
۲۲٫ مجمع الشتات
متفرقاتى است به نظم و نثر به زبان فارسى و عربى در تاریخ و بیوگرافى علماء و پاره اى از نامه هایى که بین مؤلف و دیگران ردّ و بدل شده است(۶۳).
۲۳٫ مجموعه شعریه
۲۴٫ مجالس وافیه در مقاصد مهمه
اصول دین پنجگانه و اعتقادات شیعه امامیه را به صورت مجالسى براى گویندگان تنظیم کرده و در پایان هر مجلس به مصائب حضرت امام حسین (ع) اشاره کرده است(۶۴).
۲۵٫ منتخب المطالب
۲۶٫ منتخب المسائل من الرسائل
وى در این کتاب مسائل فقهى را از رساله هاى عملیه با عبارت هاى آنها انتخاب کرده است(۶۵).
۲۷٫ نخبه المطالب
روایات و مطالب متنوعى است در موضوعات اعتقادى و اخلاقى که مؤلف براى مؤلفات و منبرهاى خود از کتاب هاى متفرقه انتخاب نموده است. (۶۶)
۲۸٫ نفایس الادب بلغه العجم و العرب
منتخباتى است به نثر و نظم فارسى و عربى در مورد فضیلت علم و آداب و شرایط آن و سخنورى و عقل. وى کتاب خویش را در چهار مقصد تدوین نموده و در هر موضوعى اوّل آیات قرآن و احادیث را نقل کرده و سپس گفته هاى از حکماء و ادباء را به نظم و نثر آورده است(۶۷).
۲۹٫ نوادر الاخبار
کتابى است در اخبار و احادیث مربوط به موضوعات مختلف که به کار واعظان مى آید(۶۸).
۳۰٫ نوادر الثمانین
کتابى است محصول مطالعه چهل کتاب خطى و چهل کتاب چاپى که براى استفاده خویش در منبر و یا در تألیفاتش در جُنگى انتخاب شده است(۶۹).
۳۱٫ نوادر الکتب الخطیه و الطبعیه
مؤلف کتاب هاى خطى و چاپى را که به ترتیب مى خوانده، آنچه به نظرش مهم مى آمده در این مجموعه گنجانیده است(۷۰).
۳۲٫ منتخب کفایه الموحدین و گنجینه الاسرار و روضه الابرار
۳۳٫ قطرات اللجه
منتخباتى است از مجموعه «لجه الاخبار» ملاّ محمّد هاشم بن اسماعیل تبریزى. این کتاب در شب ۲۹ ربیع الثانى ۱۳۱۳ق به پایان رسیده است(۷۱).
۳۴٫ منتخب از لجّه و قصص العلماء
۳۵٫ منتخب القصائد
اشعارى است انتخاب شده از شاعران گوناگون فارسى زبان در فضائل و مصائب حضرات معصومین (ع)، این انتخاب براى اهل منبر انجام گرفته و در آغاز کتاب چند قصیده عربى آمده است(۷۲).
وفات
سرانجام این عالم فرهیخته بعد از ۸۴ سال و ۳ ماه و ۱۷ روز زندگى با برکت در روز یکشنبه چهاردهم ماه صفر ۱۳۶۷ق برابر با ششم دى ماه ۱۳۲۶ش(۷۳) داعى حق را لبیک گفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود(۷۴).
۱٫ همنامى او با على بن عبدالعظیم تبریزى (متوفاى ۱۳۴۰هـ. ق) مشهور به على مجتهد تبریزى، مؤلف ذخیره المحشر فى الباب الحادى عشر، موجب گردیده که عدّهاى آنها را یک شخص تلقى کنند. در حالى که مرحوم خیابانى زندگى نامه او را در علماى معاصرین، ص ۲۸۸ آورده است.
۲٫ شرح حال وى در کتابهاى تراجم برگرفته از نوشته خود مرحوم خیابانى است، بدین جهت ما در تدوین این نوشتار فقط به نوشتههاى ایشان بسنده نمودیم. آن منابع عبارت است از: نقباء البشر ۴/۱۴۶۸ اعیان الشیعه ۴۱/۳۰۵ مؤلّفین کتب چاپى ۴/۲۲۷ الذریعه ۱۵/۳۱۷ و ۲۲/۴۳۸ و ۲۵/۱۳۶ معجم مؤلفى الشیعه، ص ۹۲ دایره المعارف تشیّع ۷/۲۲۷ مکارم آلاثار ۷/۲۴۴۴ـ۲۴۴۷ نامداران تاریخ ۲/۲۴۵ـ۲۴۶٫
۳٫ وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص ۶۳۵، علماى معاصرین، ص ۴۰۶٫
۴٫ ایشان در جاى دیگر مدت استفادهاش از استاد را بیش از یازده سال ذکر کرده است. (علماى معاصرین، ص ۴۰۶٫
۵٫ از عالمان طراز اوّل و از خطیبان برجسته شهر بوده و از آیهالله فاضل ایراونى اجازه اجتهاد دارد. وى در جریان مشروطیت در سال ۱۳۲۵ق. به تهران رفت و در سال ۱۳۲۶ق. در آنجا وفات نمود. شاگردش آیهالله خیابانى در علماى معاصرین، صص ۳۹۳ ـ ۳۹۴ علم و فضل او را ستوده است.
۶٫ علماى معاصرین، ص ۳۹۳٫
۷٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، صص ۳۴۰ ـ ۳۴۱٫
۸٫ وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص ۶۶۱ ـ ۶۶۲٫
۹٫ همان، صص ۶۵۸ ـ ۶۵۹٫
۱۰٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، ص ۳۳۷٫
۱۱٫ وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص ۶۵۵٫
۱۲٫ علماى معاصرین، ص ۴۰۹٫
۱۳٫ همان، صص ۴۰۸ ـ ۴۰۹٫
۱۴٫ همان، ص ۴۰۸٫
۱۵٫ وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص ۶۶۲ ـ ۶۶۴٫
۱۶٫ علماى معاصرین، ص ۴۰۸٫
۱۷٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، ص ۳۳۸٫
۱۸٫ المسلسلات فی الاجازات ۲/۹٫
۱۹٫ همان ۲/۵۲٫
۲۰٫ وقایع الایام فى الااحوال شهر الصیام، ص ۶۳۳٫
۲۱٫ همان.
۲۲٫ همان.
۲۳٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، صص ۳۵۹ ـ ۳۶۷٫
۲۴٫ الذریعه ۴/۱۴۶۸ـ۱۴۶۹٫
۲۵٫ دائره المعارف تشیّع ۷/۳۴۷٫
۲۶٫ الذریعه ۴/۱۴۶۸ـ۱۴۶۹٫
۲۷٫ علماى معاصرین، ص ۴۰۸٫
۲۸٫ میراث اسلامى ایران، ذخایر الاسفار، صص ۶۲۴ ـ ۶۲۵٫
۲۹٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، ص ۳۴۲٫
۳۰٫ تحقیق در اوّلین اربعین سیّد الشهداء (ع)، ص ۷۳۰٫
۳۱٫ جلد پنجم این کتاب نفیس، به چاپ نرسیده و نسخه خطى آن که دست نویس مؤلف مىباشد در کتابخانه آیهالله مرعشى نجفى به شماره ۴۴۹۳ نگهدارى مىشود.
[۳۲]۳۲
۳۳٫ وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، صفحات مختلف.
۳۴٫ وقایع الایام فی تتمه محرم الحرام، صفحات مختلف.
۳۵٫ دو نسخه از این کتاب در کتابخانه آیهالله مرعشى نجفى(۱۲/۶۴ـ۶۵، ش ۴۴۸۱ و ۴۴۸۲) موجود مىباشد.
۳۶٫ این کتاب همان است که در فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیهالله مرعشى نجفى ۱۲/۱۱۳، ش ۴۵۳۶، با عنوان «وقایع الایام» معرفى شده است.
۳۷٫ علماى معاصرین، ص ۴۰۷٫
۳۸٫ فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى ۱۲/۷۸، ش ۴۵۰۱٫
۳۹٫ همان ۱۲/۷۰، ش ۴۴۹۱٫
۴۰٫ همان ۱۲/۶۱، ش ۴۴۷۲٫
۴۱٫ همان ۱۲/۶۱ـ۶۲، ش ۴۴۷۳٫
۴۲٫ همان ۱۲/۶۲، ش ۴۴۷۴٫
۴۳٫ همان ۱۲/۶۲، ش ۴۴۷۵٫
۴۴٫ همان ۱۲/۶۳، ش ۴۴۷۶٫
۴۵٫ همان ۱۲/۶۳، ش ۴۴۷۷٫
۴۶٫ همان ۱۲/۶۳، ش ۴۴۷۸٫
۴۷٫ همان ۱۲/۶۴، ش ۴۴۷۹٫
۴۸٫ همان ۱۲/۶۴، ش ۴۴۸۰٫
۴۹٫ همان ۸/۱۰۹، ش ۲۹۱۵ و ۱۲/۶۴، ش ۴۴۸۶٫
۵۰٫ همان ۸/۱۷۷، ش ۳۰۰۲٫
۵۱٫ همان ۱۲/۷۴، ش ۴۴۹۷٫
۵۲٫ همان ۱۲/۷۴، ش ۴۴۹۷٫
۵۳٫ همان ۱۲/۷۱، ش ۴۴۹۱٫
۵۴٫ علماى معاصرین، ص ۴۰۷٫
۵۵٫ همان، ص ۴۰۷٫
۵۶٫ فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى۲۴/۲۰۴، ش ۹۴۴۱٫
۵۷٫ همان ۱۲/۷۲، ش ۴۴۹۴٫
۵۸٫ همان ۱۲/۶۷، ش ۴۴۸۷٫
۵۹٫ در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى نام کتاب «مجالس المحدثین فی عقائد المؤمنین» آمده است.
۶۰٫ فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى ۱۲/۷۰، ش ۴۴۹۱ و ۴۵۰۱٫
۶۱٫ در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى نام کتاب «مقاصد مهمه» آمده است.
۶۲٫ فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى ۱۲/۷۳، ش ۴۴۹۵ و ۴۴۹۶ و ۴۵۰۰٫
۶۳٫ همان ۱۲/۶۶، ش ۴۴۸۴٫
۶۴٫ همان ۱۲/۷۱، ش ۴۴۹۲٫
۶۵٫ همان ۱۲/۷۶، ش ۴۵۰۰٫
۶۶٫ همان ۱۲/۷۷، ش ۴۵۰۱٫
۶۷٫ همان ۱۲/۶۸، ش ۴۴۸۸٫
۶۸٫ همان ۱۲/۷۵، ش ۴۴۹۸٫
۶۹٫ همان ۱۲/۶۸، ش ۴۴۸۹٫
۷۰٫ همان ۱۲/۶۶، ش ۴۴۸۵٫
۷۱٫ همان ۱۲/۶۹، ش ۴۴۹۰٫
۷۲٫ همان ۱۲/۷۵، ش ۴۴۹۹٫
۷۳٫ آیه الله حاج میرزا عباسقلى واعظ چرندابى تاریخ رحلت وى را ۱۴ صفر ۱۳۶۸ق مصادف با ۶/۱۰/۱۳۲۶ش دانسته که ۱۳۶۸ق اشتباه چاپى است و درست همان ۱۳۶۷ق است. (زندگانى محمّد (ص)، ص، یب).
۷۴٫ میراث اسلامى ایران، وفیات علماء، ۴/۷۱۰، مکارم آلاثار ۷/۲۴۴۶، به نقل از روزنامه اطلاعات ش، ۶۵۳۲، ۱۹ صفر ۱۳۶۷ق مطابق با پنج شنبه دهم دى ۱۳۲۶ش.
