زادگاه
شربیان، روستایى است جلگه اى، به طول جغرافیاى۴۷۷ و عرض جغرافیاى۵۳۳۷ (۱) از دهستان ابرغان شهرستان سراب. فاصله اش تا تبریز۷۵ کیلومتر و تا سراب ۴۵ کیلومتر است. آب و هواى شربیاندر تابستان، گرم و معتدل و در زمستان، سرد و پربرف است. روزهاى یخبندان آن ۱۲۰ روز و میزان متوسط بارندگى آن ۲۸۰ میلیمتر در سال است. اراضى آن حاصل خیز و براى کشت غلات بسیار مناسب است.
شربیاناز دیر باز یکى از مراکز عمده ی تولید اقسام محصولات کشاورزى بخصوص غلات و حبوبات و سیب زمینى است. یکى از آبادى هاى اقتصادى شهرستان سراباست و دوشنبه بازار آن معروف ترین هفته بازار روستایى منطقه محسوب مى شود. (۲) مذهب مردم آن جا شیعه ی اثنا عشرى است. اغلب، مردمانى باهوش و باذکاوت بودند. (۳) و شغل بیش تر مردم شان زراعت و دامدارى و کار در کارگاه هاى قالى بافى و داد و ستد است.
شربیان، ۸۶۰ خانوار و ۴۳۰۰ نفر جمعیت دارد. و یکى از روستاى هاى مهاجرپرست سراب و آذربایجان به تبریز و تهران است. (۴)
ولادت
فقیه نامدار شیعه آیتالله ملاّ محمّد فاضل شربیانى(۵) مشهور به «فاضل» (۶)فرزند ملاّ فضل على(۷)فرزند ملاّ عبدالرحمنفرزند ملاّ فضل على است.در سال ۱۲۴۵ قمری (۸)در روستاى شربیاندیده به هستى گشود. نسب شریف شان به مالک اشتریار وفادار امیرالمؤمنین على، علیه السلام، منتهى مى شود .(۹)
تحصیلات
آیتالله فاضل شربیانىپس از رشد و تربیت در کنار پدر، به سال (۱۲۶۵ ه ق)در ۲۰ سالگى (۱۰) رهسپار حوزه ی علمیه ی تبریزگردید (۱۱)و در مدرسه ی خواجه على اصغر(۱۲) سکنا گزید. مقدمات علوم ادبى (۱۳) و کتاب هاى متداول آن روز حوزه ی علمیه در فقه و اصول را در محضر استادان دانشمندى مانند مرحوم میرزا مهدى قارىو (۱۴)میرزا غفَار آقا مجتهد مرندىو میرزا باقر مجتهد تبریزى (۱۵) به خوبى فرا گرفت و در حالى که عمل به احتیاط مى نمود در سال (۱۲۷۱ ه ق) (۱۶) به زادگاهش مراجعت کرد و به ترویج مذهب حقه ی جعفرى و بناى مسجدى در آن جا همّت گماشت و به اقامه ی نماز جماعت پرداخت.(۱۷)
ورود به نجف اشرف
هنوز از اقامت او در روستاى شربیانمدتى سپرى نشده بود که تصمیم گرفت زادگاهش را به سمت شهر مولى الموحدین امیرالمؤمنین على، علیه السلام، ترک کند و در کنار بارگاه ملکوتى آن امام همام به تحصیل پردازد. او در سال (۱۲۷۲ه ق)(۱۸) به عراقرفت و در محضر فرزانگان نامى و استوانه هاى علمى و معنوى آن شهر به کسب کمالات و تکمیل آموخته هاى خود پرداخت و در این خصوص از محضر آیت الله شیخ محمّد حسن نجفى(صاحب جواهرالکلام) (۱۹)و شیخ اعظم شیخ مرتضى انصارىاستفاده کرد و پس از ارتحال استادش در جلسات علمى آیتالله سیّد حسین تُرک کوه کمرى(۲۰) حاضر گردید و در اثر درک عمیق و قدرت حافظه عالى، گوى سبقت را از دیگران ربود و مورد تأیید و احترام و علاقه ی استادش قرار گرفت. در سال (۱۲۹۲ ه ق)هر روز درس استادش را براى جمعى از افاضل تقریر مى کرد.
پس از ارتحال آیتالله کوه کمرىبه مدت هشت سال در محافل درسى آیت الله میرزا محمّد حسن شیرازى(۲۰) حضور یافت و بر بار علمى و معنوى خویش افزود.
مشایخ اجازه
ایشان از شیخ مرتضى انصارى و آیت الله سیّد حسین کوه کمرى، اجازه ی نقل اخبار و احادیث (۲۲) و از استادش سیّد حسین کوه کمرى اجازه ی اجتهاد دارد .(۲۳)این اجازات، کاشف از علوّ مقام و سموّ رفعت و منزلت علمى و معنوى او است. (۲۴) خود او نیز به برخى از شاگردان و افاضل علما، اجازه ی روایى و اجتهاد داده که به اسامى عده اى از آنان اشاره مى گردد:
سیّد على کوه کمرى ؛ (۲۵)
شهید شیخ على رشتى گیلانى ؛ (۲۶)
شیخ جواد شاه عبدالعظیمى ؛ (۲۷)
شیخ فیاض زنجانى ؛ (۲۸)
میرزا ابوالحسن انگجى ؛(۲۹)
میرزا ابوالقاسم اردوبادى ؛(۳۰)
میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویى ؛ (۳۱)
میرزا باقر قاضى طباطبایى ؛ (۳۲)
میرزا محمّد حسن علیارى ؛ (۳۳)
میرزا یحیى امام جمعه ای خویى ؛ (۳۴)
آیت الله فاضل شربیانى به شاگرد فاضلش مرحوم آیت الله میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویى اجازه ی اجتهاد داد.
امین الشرع درباره استادش مى نویسد:
… فاضل شربیانىبا حقیر ملاطفت زیاد و مرحمت بسیار داشتند. و در هنگام مراجعت بدون این که از جانب حقیر اظهارى شود، خود آن جناب، به خط شریف چنان چه مرسوم است، اجازه نامه اى نوشته با یک قبضه قلم تراش یادگارى به این بنده مرحمت فرمودند … اینک محض تیمن و تبرک به نفس شریف آن استاد عالى مقام و پیر روشن ضمیر همام، عین اجازه نامه ی آن حضرت را مندرج نمودیم. و بالله التوفیق و الاعتصام. (۳۵)
مکتب فقیه پرور
یکى از امتیازات بارز حضرت آیت الله فاضل شربیانى، مکتب شاگرد پرورى این فقیه گرانقدر است. ایشان پس از کسب کمالات لازم و علوم متداول، بویژه پس از وفات اساتید عالی قدرش رسماً به تدریس فقه و اصول پرداخت. بسیارى از تذکره نویسان شاگردان او را تا صد و پنجاه نفر شمارش کرده اند. (۳۶)
آیت الله حاج میرزا محمّدعلى مُدرّس تبریزى خیابانى در خصوص تسلّط ایشان بر کتب اصولى مى نویسد:
… از بعضى از اجلّه در تبحّر اصولى وى مسموع افتاد که اگر کتاب هاى اصولى را تماماً به دریا بریزند، علامّه شربیانى از حفظ خاطر، همه ی آن ها را إملا مى کند.(۳۷)
اسامى برخى از شاگردانوى
که همگى از استوانه هاى حوزه هاى علمیه در شهرهاى مختلف بودند، چنین است:
سیّد احمد مرتضوى ؛ (۳۸)
سیّد حسین تُرک کوه کمرى ؛ (۳۹)
سیّد على کوه کمرى ؛(۴۰)
سیّد کاظم طباطبایى(مفید آقا) ؛(۴۱)
سیّد محمّد تقى خویى نجفى ؛ (۴۲)
سیّد محمّد مولانا ؛(۴۳)
سیّد محمّد ننه کرانى؛ (۴۴)
سیّد یونس اردبیلى ؛ (۴۵)
شیخ ابراهیم آل صادق ؛ (۴۶)
شیخ ابراهیم سالیانى نجفى؛ (۴۷)
شیخ ابوالحسن مرندى ؛ (۴۸)
شیخ احمد تفرشى نجفى؛ (۴۹)
شیخ غلامعلى مرندى ؛ (۵۰)
شیخ محمّد حرزالدین(صاحب معارف الرجال)؛(۵۱)
ملاّ محمّد على نخجوانى ؛ (۵۲)
میرزا ابوالحسن انگجى ؛(۵۳)
میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویى ؛(۵۴)
میرزا باقر قاضى طباطبایى ؛ (۵۵)
میرزا حسن علیارى ؛ (۵۶)
میرزا رضى زنوزى ؛ (۵۷)
میرزا صادق مجتهد تبریزى ؛ (۵۸)
میرزا على قاضى طباطبایى؛
میرزا فضلعلى ایروانى؛ (۵۹)
میر یعقوب ثانى . (۶۰)
زعامت شیعه
ایشان یکى از فقهاى بزرگ شیعه بود که پس از وفات آیت الله ملاّ محمّد فاضل ایروانى در سال (۱۳۰۶ ه ق) در ایران و بویژه در آذربایجان مرجعیت یافت. پس از درگذشت استادش آیت الله میرزا محمّد حسن شیرازى در سال (۱۳۱۲ ه ق) در خیلى از نواحى ایران و عراق و قفقاز و دیگر کشورهاى اسلامى مرجع تقلید مسلمانان گردید.(۶۱) معروف است که درباریان از جمله مظفرالدین شاهو دیگر بزرگان از آن مرحوم تقلید مى کرده اند.(۶۲)
صدرالاسلام محمّد امین امامى خویىدر خصوص عظمت و مرجعیت ایشان مى نویسد:
… ایشان که رحمت خداوند بر او باد از بزرگان علماى متأخر و از فقهاى پرتلاش بود. مرجع گروه زیادى از شیعیان در فتواى و مقتدا و امام آنان بود و همچنین ریاست تدریس در نجف اشرف به او منتهى شده بود.
ایشان شخصى فاضل و داراى فهم خوب و حافظه ی قوى بود و ریاست علمى و زعامت دینى و مرجعیت عامه مردم بر او رسید. از بزرگان علماى عصر خود بود. از لحاظ شأن و مقام بزرگ ترین و بالاترین شأن و مقام را داشت و مرجع تقلید گروهى از شیعیان شهرهاى آذربایجانو قفقازو بعضى از شهرهاى عراق و … دیگر بود. (۶۳)
دفاع از عرفان حقیقى
مرحوم علاّمه سیّد محمّدحسین حسینى تهرانى مى نویسد:
علاّمه طباطبایىمى گوید: گروهى، دسته جمعى توطئه کردند و روش عرفانى و الهى و توحیدى مرحوم آخوند (ملاّ حسین قلى همدانى) را به انتقاد گرفته و در یک عریضه اى به مرحوم شربیانىـ در هنگامى که مرحوم شربیانى ریاست مسلمانان را داشته و رییس مطلق وقت شمرده مى شده است ـ نوشتند که ملاّ حسینقلى همدانى، روشى صوفیانه در پیش گرفته است.
مرحوم شربیانىنامه را مطالعه فرمود و قلم را برداشته زیر نامه نوشت: «کاش خداوند مرا مثل آخوند صوفى قرار دهد.». با این جمله آن عالم بزرگ، کار تمام شد و دسیسه هاى آنان همه بر باد رفت. (۶۴)
خدمات آیت الله فاضل شربیانى
یکى از فتاوى مهم و مشهور معظم له، تحریم مسافرت حجاج از طریق عراقبود که منتهى به «حائل» مى شد. آیت الله ملاّ على واعظ خیابانى در این خصوص مى نویسد:
حجاج از طریق عراق که منتهى به حائل مى شود، به حجّ بیت الله الحرام مى رفتند. مدینه ی منوّره، آن ایّام در تحت حکومت آل رشید بود. ایشان اخیراً تطاول و تعدّى می کردند و از حجّاج مى کشتند و اموال ایشان را غارت مى کردند و انواع هتک حرمت و اذیّت به عمل مى آوردند تا تصادف کرده علاّمه کبیرِ زعیم حاج شیخ فضل الله نورى شهید سنه( ۱۳۲۷ ه ق)مشرف شدند و در راه رسید به ایشان آن چه رسید از انواع ایذاء و اذیّت.
بعد از مراجعت آن چه دیده بودند به حضرت آیت الله شرابیانىاِخبار نمودند. پس حکم صادر شد به تحریم طریق مذکور و علماى عصر نیز به ایشان تأسّى کردند، حکم تحریم را مهر و امضا کردند. از آن روز طریق مذکور مهجور گردید تا آن که شرّ آل رشید زایل و از مِنَصَّه(جای ظاهرشدن) امارت نازل گشتند و حجّاج در تحت حکومت عراقیّه و حجازیّه به حجّ رفتند و آل رشید باز شورش کردند، ولى آیت الله به هیچ وجه اعتنایى نکرد و مانند شیر دلیر در اجراى حکم خود ایستادند تا شرّ آن قوم بالمرّه قلع و قمع گردید. (۶۵)
نیز با مسافرت هاى پرآوازه ی خود به عنوان زیارت امامزاده هاى واجب التکریم در بلاد مختلف، مانند حضرت حمزه از اولاد حضرت ابوالفضل، علیه السلام، و شاهزاده قاسماز فرزندان امام موسى کاظم، علیه السلام، در اطراف حله، شیعیان را متوجه این وظیفه ی ولایى کرد. (۶۶)
نیز با دستور مؤکّد ایشان، در سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا، سلام الله علیها، مغازه ها تعطیل و دسته جات حسینى عزادارى کردند. آیت الله ملاّ على واعظ خیابانىدر این زمینه مى نویسد:
تا عهد صاحب عنوان (فاضل شربیانى) معروف، روایت اربعین بود، ولى در نظر شریف ایشان (آیت الله فاضل شربیانى) قول هفتاد و پنج روز بعد از پدر بزرگوارش که مؤیَّد به اخبار صحیحه و اسانید معتبره است، قوت گرفت، حکم فرمودند به بستن بازارها و خروج دسته ها به بازار و کوچه ها. پس صحن مقدس، آن روز از مواکب حسینیه مملوّ شد و در منزل شریف خود نیز مجلس عزا بر پا کردند. مردم از هر طبقه ازدحام و عزادارى و سوگوارى کردند.
این سنت حسنه، هر سال در نجف اشرف معمول و مرسوم گردید و سایر بلاد عراقو ایران نیز در هر نقطه به آن نابغه ی عصر و نادره ی دهر تأسى و تبعیت کردند، در ایام البیض شهر جمادى الاولى اقامه ی عزا کردند و این توسل فاطمیه و تذکر ابدیه، براى ایشان باقى ماند و روایت اربعین مهجور گردید. (۶۷)
عظمت و اخلاق حمیده ی ایشان از منظر تذکره نویسان
شاگرد فاضلش آیت الله میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویى در خصوص استادش مى نویسد:
العالم الاورع و الفاضل الالمع صاحب الاخلاق الحسنه و معدن الشیم الجمیله شیخی و استادی و من علیه فی العلم رکونی و اعتمادی مولانا المدعو بالفاضل المطلق الشیخ محمّد الشربیانی …
آن جناب علاوه بر ریاست علمیه، در اواخر، ریاست تامّه ی دینیه را هم داشتند. چنان چه در نزد حضرت سلطان اسلام عبدالحمیدخان عثمانىمنتهاى احترام و نفوذ کلمه و مطاعیت تامه داشتند. از جهت ملت و دولت، هر دو مطاع و نافذالامر بودند. در حقیقت علاوه بر مراتب علم و فضل، حُسن خُلق و مکارم اخلاق و حلم و کرامت را جامع همى بودند و در حق فقرا و محتاجین توجه تمام را مى کردند، چندان که همیشه قرض دار مى شدند؛ زیرا که کثیراً ما به واسطه ی قدغن، راه زوّار بسته شده و وجوه نمى آوردند. با وجود این، در هنگام دست خالى بودن هم اقتراض می کردند و به فقرا بذل مى نمود. هرگز فقیران را جواب یأس نمى داد. چندان فقرا به حسن خلق آن جناب اطمینان داشتند که صبح و شام از منزل که به جهت تشرف به حرم و درس خارج مى شدند، فقرا از در دولت منزلش تا در صحن، دو جرگه صف می کشیدند مى ایستادند و تا یک یک از مرحوم فاضل خرجى نمی گرفتند، دست بر نمى داشتند. هر چند آن همه، اصرار و آزارش مى,,,,,,,کردند، آن صاحب خلق کریم ابداً روى ترش نمی کردند و با لطف و مهربانى و رفق و شفقت همه را راضى مى کردند.(۶۸)
شاگرد دیگرش شیخ محمّد حرزالدین هم درباره ی استادش مى گوید:
او اخلاق اولیاى خدا و صفات آنان را داشت. یکى از آن صفات حمیده، عفو بدخواهان و دشمنان و بدرفتاران با او بود که بارها در حق او انجام داده بودند. او نسبت به فقرا و مساکین بسیار مهربان و دل سوز بود، بویژه به سادات و علویات نجفو کربلا.
عطایاى او نسبت به اعاظم و بزرگان با شیوه ی خاصّى انجام مى گرفت. تقسیم او نسبت به طلاّب در سال چهار مرتبه انجام مى پذیرفت و هر بار ۱۰۰۰ لیره ی عثمانى می داد. او با این همه بخشش و امکانات بیت المال که در اختیارش بود، بدون خانه و منزل بود و با قرض فراوان از دنیا رفت. در جزء متروکات او جز کتاب هاى وقفى و وسایلى که امانت فقرا بود، چیز دیگرى در خانه نبود. (۶۹)
آیت الله حاج میرزا محمّد على مُدرس تبریزى خیابانى در خصوص ایشان مى نویسد:
… ایشان از متبحران علماى امامیه و فقهاى اثناعشریه قرن چهاردهم هجرى است. عالم عامل ربانى، فقیه کامل سبحانى، اصولى رجالى، معقولى منقولى. در مکارم اخلاق، طاق و شهره ی آفاق بود. (۷۰)
… در نظر ملّت و دولت و ملوک وقت، بسیار محترم و سلطان عثمانى همواره طالب خوشنودى و رضاى خاطر وى بود. هم اجازه داده بوده که هر روز چهل کلمه تلگرافاً با سلطان مکالمه کنند. (۷۱)
آیت الله ملاّ على واعظ خیابانى هم در مورد نفوذ کلام و صفات پسندیده او مى نویسد:
ایشان نزد امّت، مطاع و در نظر مردم، مهیب بود. او را نزد ملوک عصر، منزلت بزرگى بود. سفیر ایراندر عراقبه مقامش تعظیم و مقال او را امتثال مى کرد و سلطان عثمانى پیوسته رضا و خوشنودى او را مى جست و از اسلامبول اجازه داده بود که هر روز چهل کلمه به توسط تلگراف با سلطان مکالمه فرماید. پس شفاعت و وساطت نمى کرد احدى را مگر آن که مقبول، و مطالبهی امرى نمى فرمود، الاّ مأمولش منجبر مى گشت … تقریر حُسن خلق و کرم نفس و غنای طبع و قضای حوائج و انجاز مطالب و ایصال جود و کثرت عطای آن بزرگوار، خارج از حدّ بیان و بیرون از عدّ بنان است، فلذا فایق و فایض بود. مردم را به علم و بخشش و اخلاق کریمه ی خود، و با وجود کثرت اموال و حقوق الهیّه و وجوه شرعیّه که از اکناف عالم به خدمت ایشان حمل مى شد و تمام به علما و طلاّب و ارباب استحقاق بذل مى کردند، چیزى براى خود ذخیره نکرد و منزلى از براى سکناى خویش علاقه نفرمود تا به رحمت حقّ پیوست و از براى اولاد خود نیز چیزى کم و بیش میراث نگذاشت. جزاه الله عن الاسلام و اهله خیرالجزاء.(۷۲)
تألیفات و آثار علمى
آثار علمى، تحقیقى و پژوهشى ایشان چنین است:
۱ ـ تقریرات دروس فقه استادش آیت الله سیّد حسین تُرک کوه کمرى، ۹ جلد .
۲ ـ ذخیره العباد لیوم المعاد. این کتاب به زبان عربى است. بارها در بغدادو نجف و … به چاپ رسید. به علت جامعیتش در مسائل فقهى مورد توجه بزرگان و فقها قرار گرفت و مورد تحشیه ی آنان قرار گرفته است. از جمله آن بزرگان مى توان به آیت الله سیّد اسماعیل صدرو آیت الله میرزا محمّدتقى شیرازى، آیت الله سیّد ابوالحسن اصفهانى و آیت الله سیّد ابراهیم اصطهباناتى اشاره کرد. (۷۳)
۳ ـ رساله ی عملیه. این رساله بارها به چاپ رسیده و مورد تحشیه ی فقها از جمله آیت الله میرزا محمّد حسن علیارى تبریزى قرار گرفته است.
۴ ـ کتابى در اصول فقه. این کتاب مفصل تر از کتاب قوانینمحقق قمى است.
۵ ـ حاشیه بر رسائل؛
۶ ـ حاشیه بر مکاسب ؛
۷ ـ کتاب المتاجر ؛
۸ ـ کتاب البیع؛
۹ ـ کتاب الصلاه؛
۱۰ ـ رساله فی مسأله الاستصحاب ؛
۱۱ ـ رساله فی مسأله البرائه و الاشتغال ؛
۱۲ ـ رساله فی مسأله الاجتهاد و التقلید ؛
۱۳ ـ رسالهکبیره فی مباحث الالفاظ ؛
۱۴ ـ شرح منظومه؛(۷۴)
۱۵ ـ شرح زبده الاصول؛ (۷۵)
۱۶ ـ شرح معلقات سبع؛(۷۶)
۱۷ ـ سرّالعباده. این کتاب در بمبئى چاپ سنگى شده است. (۷۷)
۱۸ ـ وسیله العباد. این کتاب در سال (۱۳۲۲ ه ق) با حواشى آیت الله ملاّ محمّد کاظم خراسانى چاپ سنگى شده است. (۷۸)
۱۹ ـ تقریرات درس آیت الله سیّد حسین کوه کمرى . (۷۹)
رحلت
سرانجام آیتالله ملاّ محمّد فاضل شربیانىپس از سال ها خدمت به اسلام و مسلمانان و در حالى که در خانه ی اجاره اى به سر مى برد و از دار دنیا هیچ چیز از خود به ارث نگذاشته بود، در بین الطلوعین (۸۰) روز جمعه ۱۷ رمضان المبارک (۱۳۲۲ ه ق) (۸۱)در شهر مقدس نجفاشرف جان به جان آفرین تسلیم کرد.
پس از تشییع باشکوه در روز شنبه در غرفه مخصوص در طرف شمال صحن مطهر حضرت على، علیه السلام، به خاک سپرده شد.
در ماده ی تاریخ وفات ایشان گفته اند:
«لقد غاب النبی محمّد» = ۱۳۲۲ قمری همچنین جمله «یرحم الله جناب الفاضل» = ۱۳۲۲ قمری در ماده ی تاریخ ایشان نیز آمده است. (۸۲)
نپوسیدن بدن آیت الله فاضل شربیانى
در سال( ۱۳۵۷ه ق) دولت عراق تصمیم گرفت که راه هایى را که در اطراف حرم مطهر حضرت على، علیه السلام، براى دفن اموات منظور شده بود، مسدود کنند. در این عملیات اجساد تعدادى از علما ظاهر گردید. از آن جمله جسد پاک مرحوم آیت الله فاضل شربیانى پدیدار گشت و همگان مشاهده کردند که پیکر پاکش بعد از ۳۵ سال تر و تازه است. مرحوم آیت الله ملاّ على واعظ خیابانى در این خصوص مى نویسد:
… پس دیدند به همان حالتى که دفن شده، تمام کفن در بدن بدون این که چیزى بپوسد و عضوى متلاشى بشود در قبر موجود است و حال آن که میان دفن و آن تاریخ، سى و پنج سال فاصله بود و چون هواى خارج به کفن رسید تغییر یافت، بدون این که در بدن شریف تغییرى پدید آید. پس کفن را تجدید و قبر شریف را بنا کردند. مقتضاى این مدت آن بود که از بدن به جز استخوان پوسیده باقى نماند و لیکن نزد خداوند متعال از براى اولیاى خود مقام منیعى(استوار) و شأن رفیعى هست که عقول مردم از معرفت کُنه آن عاجز و قاصر است. (۸۳)
گفته مى شود که یک بار دیگر در زمان حکومت عبدالکریم قاسم(۱۹۵۸ ـ ۱۹۶۳ م) به هنگام مرمت قبور، جسد آیتالله فاضل شربیانى ظاهر شده و کاملا تر و تازه بوده است.در آن تاریخ حدود ۶۰ سال از رحلت ایشان مى گذشت، ولى گذشت زمان هیچ تغییرى در پیکر آن مرد بزرگ پدید نیاورده بود. (۸۴)
فرزندان و نوادگان
از مرحوم آیت الله فاضل شربیانى، سه فرزند صالح و نوادگانى فاضل و دانشمند به یادگار مانده که به معرفى مختصرى از آنان بسنده مى کنیم:
۱ ـ شیخ حسن
متأسفانه اطلاعاتى از ایشان به دست نیامد.
۲ ـ شیخ حسین شربیانى
مرحوم حاج شیخ حسین شربیانى فرزند آیت الله ملاّ محمّد فاضل شربیانى در بیت روحانیت و معنویت به دنیا آمد و تحت سرپرستى پدر بزرگوارش تربیت یافت. سپس قدم در وادى تحصیل علوم اسلامى گذاشت و به حدّ مطلوبى از علم دست یافت. ایشان عالمى موثّق، پاک سیرت، فاضل، فقیه، پرهیزگار، باوقار، بامتانت، مقبول عامّه مردم و داراى اخلاق حمیده بود.
وى پس از بیست و دو سال از وفات پدر علامّه اش در روز سه شنبه بیستم صفر المظفر ۱۳۴۷ قمری در نجفاشرف چشم از جهان فروبست و پس از تشییع شایسته و تکریم و تجلیل از طرف علماى بزرگ نجفاشرف در کنار مرقد منور پدر فرزانه اش به خاک سپرده شد. (۸۵)
ایشان شش فرزند صالح از خود به یادگار گذاشت (۸۶) که اسامى چهار تن از آنان چنین است:
ـ شیخ یوسف
ایشان عالمى فاضل و صاحب تالیفات ارزشمندى است. در بیروت ساکن بود. وى در حدود سال (۱۴۲۴ ه ق)وفات کرد. در زادگاه همسرش در روستاى عین قانادر بیروت به خاک سپرده شد.
ـ حاج جمال
ـ حاج کمال
ـ حاج جلال (۸۷)
۳ ـ میرزا محسن شربیانى
مرحوم میرزا محسن آقا شربیانى فرزند مرجع تقلید شیعه آیت الله ملاّ محمّد فاضل شربیانى در سال (۱۳۰۹ ه ق) در دودمان فقاهت و مرجعیت در نجفاشرف به دنیا آمد و پس از رشد و نمو به تحصیل معارف اسلامى پرداخت و سپس به تبریزرفت و در آن شهر به خدمات دینى و اجتماعى پرداخت. از آثار مى توان به رساله اى در زندگى نامه پدرش اشاره نمود.
ایشان در ۷۴ سالگى وفات نمود و پیکر پاکش در جوار مرقد کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومهـ سلام الله علیها ـ در قبرستان ابوحسین ـ مقبره العلماء ـ به خاک سپرده شد. (۸۸)
رونوشت مزار وى چنین است:
آرامگاه مرحوم حضرت مستطاب حجّه الاسلام و المسلمین آیتالله آقاى میرزا محسن آقا شربیانىفرزند حضرت آیت الله العظمى فاضل شربیانى قدس سرهما که در تاریخ هشتم ربیع الاوّل سنه (۱۳۸۴ه ق) دارفانى را وداع گفتند.
نوه ی فاضل
نواده ی فرزانه اش آیت الله حاج میرزا عبدالحمید شربیانى فرزند میرزا محسن آقا در سال (۱۳۴۵ ه ق) برابر با ۱۳۰۶ شمسی در تبریزبه دنیا آمد و پس از پرورش و تربیت در خانه ی پدرى، وارد مدرسه ی ملّى آن روز گردید و پس از آن، وارد مدرسه ی حسن پادشاه شد و صرف و نحو، معانى، بیان، مغنى، مطول، منطق، حاشیه، شمسیه، شرح مطالعرا در محضر استادانى مانند علامّه میرزا على اکبر نحوى و شیخ حسن نحوى آموخت و بعد از آن در سال (۱۳۶۳ ه ق) راهى حوزه ی علمیه ی قم گردید.
مقدارى از شرح لمعه و قوانینرا از آیت الله شیخ موسى زنجانى، رسائل را در پیش آیت الله سیّد حسین قاضى طباطبایى و علامه سیّد محمّدحسین طباطبایى، مکاسبو کفایۀالاصولرا از آیت الله سیّد احمد خونسارى و آیت الله قاضى طباطبایى، هندسه، فضا، نجوم، هیئت، منظومه، اسفار، شفاء، اشارات، خارج خمس را از علاّمه طباطبایى (در مدت ۲۰ سال)، دروس خارج را از آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمرىو آیت الله حاج آقا حسین بروجردىو آیت الله سیّد محمّدرضا گلپایگانى آموخت.
در سایه ی تلاش و کوشش فراوان به استنباط و اجتهاد احکام شرعى دست یافت و پس از آن در سال (۱۳۴۱ ه ش) به تبریزمراجعت کرد و به امر تدریس و تبلیغ و اقامه جماعت در «مسجد حاجى میرزا یوسف آقا» یا «قزللو مسجد» در بازار تبریزپرداخت.
آیت الله شربیانى به مدت بیست سال در تبریزاقامت کرد و پس از آن در سال (۱۳۶۱ ه ش)دوباره به قم بازگشت و بعد از آن در سال (۱۳۶۵ ه ش) مشهدمقدس رضوى را براى اقامت دائمى خویش انتخاب کرد و رهسپار آن شهر مقدس شد.
آثار وى چنین است :
۱ ـ رساله اى در جبر و تفویض(مطبوع)؛
۲ ـ رساله اى در قضاء و قدر(مطبوع)؛
۳ ـ رساله ی عملیه ؛
۴ ـ حاشیه بر کفایۀ الاصول؛
۵ ـ حاشیه بر عروه الوثقى؛
۶ ـ یک دوره ی کامل بیع ؛
۷ ـ صلاه؛
۸ ـ حج ؛
۹ ـ رساله اى در وضع؛
۱۰ ـ رساله اى در تحول و حرکت جوهرى ؛
۱۱ ـ مقدمه التفسیر الجامع(مطبوع) ؛
۱۲ ـ تفسیر ام الکتاب الکبیر ؛
۱۳ ـ شرح شرایع.
از کارهاى مهم ایشان مى توان به تدریس در حوزه هاى علمیه ی تبریزو قمو مشهدو تبلیغ و ترویج مذهب حقه ی جعفرى و فعالیت هاى سیاسى در رژیم پهلوى و مبارزه علیه آن رژیم منحوس و اقامه ی نماز جماعت در مسجد گوهر شاد اشاره کرد.
این فقیه فرزانه از مراجع تقلید شیعه بود. هم اکنون در شهر مقدس مشهداقامت دارد و به علت کهولت سن در منزل به استراحت مى پردازد. (۸۹)
گلشن ابرارج۹
۱٫مکارم الآثار، ج ۴، ص ۱۲۵۶٫
۲٫فرهنگ جغرافیاى آذربایجان شرقى، صص ۳۸۲ـ۳۸۳٫
۳٫ریحانه‌الادب، میرزا محمّد على مدرس خیابانى، ج ۳، ص ۱۸۴٫
۴٫فرهنگ جغرافیاى آذربایجان شرقى، صص ۳۸۲ـ۳۸۳٫
۵٫نسبت شریف ایشان به صورت‌هاى شرابیانى، فاضل شرابیانى، سرابى شرابیانى نجفى و شربیانى تبریزى نجفى نیز در منابع آمده است.
۶٫معظم‌له از زمان استادش مرحوم سیّد حسین تُرک کوه‌کمرى معروف به «فاضل» بوده و شاید علت آن تبحر کافى و وافى وى در علوم حوزوى بوده است.
۷٫برخى از کتاب‌ها اسم پدر ایشان «فضل‌الله» ثبت کرده‌اند.
۸٫کتاب‌هاى معارف‌الرجال، شیخ محمّد حرزالدین، ج ۲، ص ۳۷۲ ولادت ایشان را ۱۲۵۰قمری و کتاب‌هاى احسن الودیعه، سیّد محمّد مهدى اصفهانى کاظمى، ج ۱، ص ۱۷۶و زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، شیخ مرتضى انصارى، ص ۳۰۹ و معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، ج ۱۱، ص ۱۲۹ و مؤلفین کتب چاپى، خا‌ن‌بابا مشار، ج ۵، ص ۶۶۴ تولد ایشان را ۱۲۴۸قمری ذکر کرده‌اند.
۹٫مصاحبه با نوه فاضلش آیتالله حاج میرزا عبدالحمید شربیانى، عصر روز یکشنبه اوّل، اردیبهشت ماه ۱۳۸۷شمسی، مشهد مقدس رضوى.
۱۰٫معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۲٫
۱۱٫صاحب علماى معاصرین، ملا على خیابانى، ص ۷۷ و مؤلفین کتب چاپى، ج ۵، ص ۶۶۳ سال ورود او به تبریز را ۱۲۵۵قمری یعنى در ده سالگى مؤلف ذکر کرده‌اند.
۱۲٫بانى این مدرسه حاجى على اصغر معروف به خواجه مازندرانى است که ظاهراً در زمان فتحعلى شاه قاجار مى‌زیسته است. این مدرسه در پشت بانک ملى قرار داشته و هم اکنون مورد استفاده طلاب سفیران هدایت است. (آثارباستانى آذربایجان، عبدالعلى کارنگ، ج ۱، ص ۲۱۱).
۱۳٫کتاب علماى معاصرین، ص ۷۷ محل تحصیل دوره مقدمات وى را زادگاهش یاد کرده مى‌نویسد: در بلد و محل تولد خود مشغول تحصیل و قرآن مجید را قرائت و تعلم کتابت و نحو و صرف و منطق و معانى و بیان را در ده سالگى خواند.
۱۴٫میرزا مهدى، قارى عالمى کامل، فقیهى پارسا، فاضلى متقى و زاهد بود. ایشان پس از هجرت به نجف اشرف چندین سال در محضر شیخ انصارى درس خواند و پس از آن به تبریز مراجعت کرد. مرحوم عبدالعلى کارنگ مى‌نویسد: آیتالله آقاى حاج سیّد على آقا مولانا از پدر خود مرحوم آیتالله حاج سیّد محمّد مولانا روایت مى‌کرد که میرزا مهدى قارى از شاگردان شیخ انصارى بوده است. چون به تبریز بازگشت، حاج مهدى عمو اردبیلچى، یکى از بازرگانان تبریز، این مسجد (مسجد میرزا مهدى قارى یا مسجد آیتالله شهیدى) را در مدت شش ماه بنا کرد تا مرحوم میرزا مهدى قارى در آن اقامه‌ى جماعت کند. (آثار باستانى آذربایجان، ج ۱، ص ۳۹۰).
ایشان در علم تجوید و قرائت قرآن بسیار ماهر و متبحر بود و در اواخر سده سیزده مرحوم شد (دانشمندان آذربایجان، ص ۳۶۴)و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. (معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۲).
فرزندش مرحوم میرزا حسین فقیهى فاضل و متقى و نواده‌اش على اکبر قارى استاد ادب عرب تبریز بود. (آثار باستانى آذربایجان، ج ۱، ص ۳۹۱).
۱۵٫علماى معاصرین، ص ۷۷٫
۱۶٫علماى معاصرین، ص ۷۷، تاریخ مهاجرت را ۱۲۷۳قمری و مرآه‌الشرق، صدرالاسلام محمّد امین امامى خویى، ج ۲، ص ۱۱۹۷ آن را حدود ۱۲۷۴قمری و نامداران تاریخ، میرزا عمران علیزاده، ج ۲، ص ۲۵۹ به استناد کتاب روابط ایران و عراق آن را ۱۲۷۳قمری یاد کرده است.
۱۷٫معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۳٫
۱۸٫مرآه‌الشرق، ج ۲، ص ۱۱۹۸ تاریخ مهاجرت او به نجف اشرف را حدود ۱۲۷۴قمری و زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، ص ۳۰۹، سال ۱۲۷۳قمری ضبط کرده است.
۱۹٫مؤلفین کتب چاپى، ج ۵، ص ۶۳۳٫
۲۰٫کتاب زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، شیخ مرتضى انصارى، ص ۳۰۹ مى‌نویسد: پس از وفات استاد (شیخ انصارى) تحصیلات خویش را نزد سیّد کوه‌کمرى به پایان رساند و چون سیّد از دنیا رحلت فرمود، دیگر در هیچ حوزه‌اى حاضر نشد.
۲۱٫مرزداران فقاهت، محمود طیار مراغى، ص ۱۹۰٫
۲۲٫معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۴٫
۲۳٫مؤلفین کتب چاپى، ج ۵، ص ۶۳۳٫
۲۴٫صاحب علماى معاصرین، ص ۷۷ از مشایخ روایى ایشان تنها به اسم مرحوم سیّد حسین کوه‌کمرى اشاره کرده است.
۲۵٫شرح حال ایشان به قلم نگارنده در ستارگان حرم، ج ۱۷، صص ۹۹ـ۱۱۲ آمده است.
۲۶٫مرآه‌الشرق، ج ۲، صص ۹۵۲ـ۹۵۴؛ نقباءالبشر، شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج ۲، ص ۱۳۰۸٫
۲۷٫المسلسلات فی الإجازات، سیّد محمود مرعشى نجفى، ج ۲، ص ۲۳۵٫
۲۸٫المسلسلات فی الإجازات، ج ۲، ص ۱۸۵٫
۲۹٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۱۹۲, نقباءالبشر، ج ۱، ص ۴۳؛ فرهیختگان آذربایجان، محمّد الوانساز خویى، خطى.
۳۰.مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۲۱۹ـ۲۲۲؛ نقباءالبشر، ج ۱، ص ۶۲؛ ریحانه‌الادب، ج ۱، ص ۲۰۴، علماى معاصرین، ص ۱۰۵؛ احسن الودیعه، ج ۲، ص ۸۶.
۳۱٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۲۲۴؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۳۲٫شرح حال ایشان به قلم نگارنده در ستارگان حرم، ج ۲۲، صص ۱۶۹ـ۱۸۳ آمده است.
۳۳٫نقباءالبشر، ج ۱، صص ۴۱۶ـ۴۱۷؛ علماى معاصرین، صص ۱۸۰ـ۱۸۱, معجم المولفین، ج ۳، ص ۲۵۶, بقیه السلف، هادى هاشمیان، صص ۱۸ـ۲۱, الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج ۳، صص ۶۰ و ۲۰۵، ج ۱۰، ص ۱۱۰، ج ۲۱، ص ۶۴، ج ۲۳، ص ۲۴۰؛ لغت نامه دهخدا، على اکبر دهخدا، ج ۶، ص ۷۹۰۵، بهجه الآمال مقدمه، ص ۱؛ ستارگان درخشان، حسین دوستى، صص ۶۹ـ۶۸, اثر آفرینان، ج ۴، ص ۱۹۵؛ المسلسلات فی الإجازات، ج ۲، ص ۷۵؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۳۴٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۱۹۲؛ نقباءالبشر، ج ۱، ص ۴۳؛ گوشه‌اى از تاریخ حیات سیاسى آیتالله فقید سعید حاج امام جمعه خویى، صفحات مختلف؛ گنجینه‌ى دانشمندان، ج ۵، صص ۶۶ـ۶۷؛ اثر آفرینان، ج ۱، ص ۲۹۳؛مرآه‌الشرق، ج ۲، صص ۱۴۰۳ـ۱۴۰۷, سیماى خوى، على صدرایى خویى، صص ۱۴۶ـ۱۴۷؛ فرهنگ نام آوران خوى، بهروز نصیرى و زهرا عاشر زاده، صص ۵۹ـ۶۱؛ تاریخ خوى، محمّد امین ریاحى، ص ۲۵۰؛ تاریخ خوى، مهدى آقاسى، ص ۲۹۳ و ۴۸۳؛ المسلسلات فی الإجازات، ج ۱، صص ۱۶ـ۱۷ و ج ۲، صص ۲۹۳ـ۲۹۵؛ شرح حال رجال ایران، مهدى بامداد، ج ۴، ص ۴۳۳؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
میراث اسلامى ایران (تذکره‌المعاصرین)، ج ۸، صص ۴۰۶ـ۴۰۷٫
۳۶٫علماى معاصرین، ص ۷۷؛ معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۳؛ زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، ص ۳۰۹٫
ریحانه‌الادب، ج ۳، ص ۱۸۵٫
۳۸٫مشاهیر خلخال، صص ۴۴۶ـ۴۴۸؛ سیّد مسعود نقیب، فرهیختگان آذربایجان، خطى.
شرح حال ایشان به قلم این نویسنده در همین مجموعه آمده است.
۴۰٫شرح حال ایشان به قلم این نویسنده در ستارگان حرم، ج ۱۷ و صص ۹۹٫۱۱۲ آمده است.
۴۱.علماى معاصرین، ص ۴۰۲؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۴۲.مرآه‌الشرق، ج ۱، صص ۳۵۲ـ۳۵۴؛ مقدمه التحفه المرضیه؛ سیّد محمّدتقى خویى، فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۴۳٫زندگینامه وی به قلم این نویسنده در گلشن ابرار ج۴، صص ۳۵۳ – ۳۶۳ آمده است
۴۴٫تاریخ اردبیل و دانشمندان، سیّد فخرالدین موسوى، ج ۲، ص ۲۳۰؛ مشاهیر خلخال، ص ۵۱۰ـ۵۱۱؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۴۵٫گنجینه,,,,,,, دانشمندان، ج ۳، ص ۶۱ ـ ۶۲ و ج ۷۷ ص ۱۵۳؛ اثر آفرینان، ج ۱، صص ۲۳۱ ـ ۲۳۲؛ مفاخرآذربایجان، ج ۱، ص ۳۲۹ـ۳۳۱؛ دانشمندان اردبیل، ج ۲، ص ۳۶۱؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۴۶٫زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، ص ۱۷۹٫
۴۷٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۶۵, نقباءالبشر، ج ۱، ص ۴٫
۴۸٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۱۸۲, نقباءالبشر، ج ۱، ص ۳۴, فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۴۹٫مرآه‌الشرق، ج ۱، ص ۱۲۸, نقباءالبشر، ج ۱، ص ۹۷٫
۵۰٫تراجم الرجال، سیّد احمد اشکورى، ج ۱، ص ۴۲۳, فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۵۱٫شرح حال ایشان در مقدمه کتاب خودش آمده است.
۵۲.احسن الودیعه، ج ۱، ص ۲۲۰, بلوغ الامانى، ص ۳۰۸, معجم المؤلفین، ج ۱۱، ص ۶, الاعلام زرکلى، ج ۷، ص ۱۹۵, فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۵۳٫نقباءالبشر، ج ۱، ص۳ ۴٫
فرهنگنام‌آورانخوی،بهروزنصیریوزهراعاشرزاده،ص ۶۹٫
۵۵٫شرح حال وی به قلم این نویسنده در ستارگان حرم، ج ۲۲، صص ۷۵٫۸۹ آمده است.
نقباء البشر، ج۱، ص ۴۱۶٫
۵۷٫شرح حال ایشان به قلم نگارنده در ستارگان حرم، ج ۱۷، صص ۲۹ـ۴۲ آمده است.
۵۸٫علمای معاصرین، صص ۱۵۳٫ ۱۵۷٫
۵۹.دانشمندانآذربایجان،صص ۲۹۸ـ۲۹۹؛فهرستکتاب‌هاىچاپىعربى،ص ۳۰۵؛مطارحالانظار،ص ۱۵۴؛علماىمعاصرین،ص ۱۲۰؛فرهیختگانآذربایجان،خطى.
۶۰٫مرآه‌الشرق، ج ۲، صص ۱۴۰۰ـ۱۴۰۱؛ گنجینه‌ى دانشمندان، ج ۵، صص ۷۴ ـ ۷۵؛ فرهیختگان آذربایجان، خطى.
۶۱٫علماى معاصرین، ص ۷۶؛ احسن الودیعه، ج ۱، ص ۱۶۹٫
۶۲٫مرآه‌الشرق، ج ۲، ص ۱۱۹۸٫
۶۳٫مرآه‌الشرق، ج ۲، ص ۱۱۹۷٫
۶۴٫مهرتابان، سیّد محمّد حسین طباطبایى، ص ۱۴۰٫
۶۵٫علماى معاصرین، ص ۷۷٫
۶۶٫علماى معاصرین، ص ۷۹؛ اجساد جاودان، على اکبر مهدى پور، ص ۲۶۰٫
۶۷٫علماى معاصرین، ص ۷۸٫
۶۸٫میراث اسلامى ایران (تذکره‌المعاصرین)، ج ۸، صص ۴۲۰ـ۴۲۱٫
۶۹٫معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۲٫
۷۰٫ریحانه‌الادب، ج ۳، ص ۱۸۴٫
۷۱٫ریحانه‌الادب، ج ۳، ص ۱۸۵٫
۷۲٫علماى معاصرین، صص ۷۹ـ۸۰٫
۷۳٫فهرست کتاب‌هاى چاپى عربى، ص ۳۹۱٫
۷۴٫مصاحبه با آیتالله حاج شیخ عبدالحمید شربیانى، نواده معظم‌له.
۷۵٫همان.
۷۶٫معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۵٫
۷۷٫فهرست کتاب‌هاى چاپى عربى، ص ۳۹۱٫
۷۸٫همان.
۷۹٫علماى معاصرین، ص ۴٫
۸۰٫مرآه‌الشرق، ج ۲، ص ۱۱۹۸ وفات ایشان را شب هفدهم ماه مبارک رمضان (۱۳۲۲ه ق) یاد کرده است.
۸۱٫اعیان‌الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۶ و مکارم الآثار، ۴، ص ۱۲۵۷ رحلت وى روز جمعه هجدهم ماه مبارک رمضان ۱۳۲۳ قمری ثبت کرده و معارف الرجال، ج ۲، ص ۳۷۵ وفات ایشان را به علت ناراحتى قلبى در روز جمعه و در حالى که روزه بود یاد کرده است.
۸۲٫ریحانه‌الادب، ج ۳، ۱۸۵٫
۸۳٫علماى معاصرین، ص ۸۰٫
۸۴٫اجساد جاودان، ص ۲۶۱٫
۸۵.معارف الرجال، ج ۱، ص ۲۸۴.
۸۶.همان.
۸۷.با استفاده از یادداشت‌های خطی عبدالحسین جواهرکلام.
۸۸.تربت پاکان قم، عبدالحسین جواهر کلام، ج ۳، ص ۱۳۶۰.
۸۹٫علماى معاصر آذربایجان، محمّد الوانساز خویى، خطى.
