محمد زکى بن ابراهیم، واعظ، ادیب، متکلم و فقیه امامى قرن دوازدهم. از شرح حال و زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست. گفته اند که پدر و مادرش از اهل سنّت بودند و او ــکه در هفت یا هشت سالگى به تشیع گراییده بودــ از نزد آنان گریخت و به حاکم همدان، اسماعیل خان، پناه برد (رجوع کنید به قزوینى، ص ۱۶۶؛ مدرس تبریزى، ج ۲، ص ۱۵۰).
اسماعیل خان او را نزد خود نگاه داشت و به معلّم سپرد. خطیب پس از گذراندن تحصیلات عالى به منصب شیخ الاسلامى کرمانشاه رسید و امور شرعى آن سامان به او واگذار شد (قزوینى، ص ۱۶۷). او همچنین مدتى امام جمعه کرمانشاه و سپس امام جمعه اصفهان شد (همان، ص ۱۶۸؛ مدرس تبریزى، همانجا).
نادرشاه پس از شنیدن وصف خطیب، او را به سمت قاضى لشکر منصوب کرد (قزوینى، ص ۱۶۷؛ مدرس تبریزى، همانجا). در کتاب حدیث نادرشاهى (ص ۱۸۱، ۲۱۳، ۲۳۹) از فردى به نام میرزا زکى که مشاور موثق نادرشاه بوده، نامبرده شده که ظاهرآ همین خطیب کرمانشاهى است.
سیدعبداللّه جزایرى و عبدالنبى قزوینى، که با او مصاحبت داشته اند، مقام علمى و شخصیت وى را ستوده اند (جزایرى، ص ۱۴۰؛ قزوینى، ص ۱۶۶). خطیب کرمانشاهى واعظى چیرهدست بود و بسیارى به سبب مواعظ او هدایت شدند (قزوینى، ص ۱۶۷).
مقتول
او در ۱۱۵۹ بر اثر اتهام و سخن چینى ملاعلى مدد، ملقب به امام افندى، و به امر نادرشاه به قتل رسید (همانجا؛ مدرس تبریزى، همانجا). امینى (ص ۲۴۰ـ۲۴۲) نام او را در شمار شهیدان فضیلت در قرن دوازدهم آورده است.
اثر
تنها اثرى که شرح حال نویسان از او یاد کرده اند کتابى است با نام الرد على رساله نجاسه غیر الامامى که ردى است بر رساله تنجیس غیرامامى و اخراج آنها از اسلام، نوشته حیدرعلى شیروانى (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۰، ص ۱۹۹؛ امین، ج ۷، ص ۶۸؛ نیز رجوع کنید به قزوینى، ص ۱۶۸ با اندک اختلافى در عنوان). با این حال، نسخه خطى کتابى با نام تجویدالقرآن نیز به نام او در مدرسه باقریه* مشهد موجود بوده است (رجوع کنید به فاضل، ص ۹۵).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) امین؛
(۳) عبدالحسین امینى، شهداءالفضیله، قم ۱۳۵۲ش؛
(۴) عبداللّه بن نورالدین جزایرى، الاجازهالکبیره، چاپ محمد سمامى حائرى، قم ۱۴۰۹؛
(۵) حدیث نادرشاهى، چاپ رضا شعبانى، تهران: بعثت، ۱۳۷۶ش؛
(۶) محمود فاضل، «فهرس مخطوطات المدرسهالباقریه، مشهدالمقدسه»، تراثنا، سال ۶، ش ۴ (شوال ـ ذیحجه ۱۴۱۱)؛
(۷) عبدال نبى بن محمدتقى قزوینى، تتمیم املال آمل، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۷؛
(۸) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانهالادب، تهران ۱۳۷۴ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
