مقدمه
در سده هاى اخیر از دارالمؤمنین اشتهاردعلما و دانشمندان دینى نامورى برخاستند که چون ستارگانى فروزان در آسمان علم و دین درخشیده اند. ازجمله این اعلام بزرگانى نظیر آخوند بزرگ : آقا ملا محمد حسن اشتهاردى، آقا ملا على احمد شاه بختى (۱۳۴۵ق) آقا ملا محمد مهدى امینى (۱۳۴۲ ق) آقا ملا ابوالحسن، ملا محمد اسماعیل امامى، میرزا حبیب الله عسگرى (۱۳۷۳ق) حاج شیخ یحیى تقوى (۱۳۷۸ق) و فرزندش حاج شیخ حسین تقوى (۱۴۲۱ق)، آقاى سید عبدالله برهانى(۱۳۹۷ ق)، شهید حاج شیخ غلامرضا سلطانى(۱/۱۲/۱۳۶۴) و شهید مفقودالاثر شیخ حسن سلیمانى و عده دیگرى که در حوزه هاى علمیه اشتهارد و قم به تحصیل اشتغال دارند. از میان آنان آیت الله حاج شیخ على پناه اشتهاردى از چهره هاى شاخص و مقبول علما و مراجع بوده و در زهد و تقوا زبانزد حوزویان و در تدریس و تحقیق میان مدرسان و محققان سابقه اى درخشان دارد.(۱)
تولد و خاندان
على پناه فرزند یوسف، در هفتم محرم سال ۱۳۴۰قمرى (۱۳۰۱شمسى) در خانواده اى متدین و ساده زیست در یکى از محله هاى اشتهارد متولد شد.شغل پدرش آرایشگر (سلمانى) و مادرش خانه دار و تبار هر دو از مردمان مؤمن و ساده زیستى بودند که از راه کار و کارگرى زندگى خود را اداره مى کردند.
على پناه نه ماهه بود که پدر را از دست داد و مادرش مسئولیت تربیت او و دیگر فرزندانش را بر عهده گرفت. مادر براى گذراندن امور زندگى و امرار معاش روزانه با آسیاى دستى براى مردم آرد تهیه و با دستمزد آن مخارج خود و بچه هایش را تأمین مى کرد.
تحصیلات ابتدایى و مقدماتى
او در شش سالگى به مکتب خانه محله فارچى آباد زادگاهش رفت و در دو سال قرآن خواندن را آموخت. سپس تحصیلات ابتدایى را تا ۱۱ سالگى ادامه داد و با تشویق روحانى محل حاج شیخ یحیى تقوى به فراگیرى مقدمات دروس حوزوى روى آورد. ادبیات عرب، منطق، «معالم الاصول»، «مطوَّل» و پس از آن مقدارى از کتابهاى شرح لمعه و قوانین را نزد او خواند و براى ادامه تحصیل به قم هجرت کرد.
آقاى اشتهاردى در خاطرات خود مى گوید:
«…قبل از بلوغ کار مى کردم، آقاى حاج شیخ یحیى تقوى در مسجد فارچى آباد چال محله براى چند نفرى فارسى و هم عربى درس مى گفت. من نیز میل داشتم درس بخوانم. حاج شیخ یحیى فرمود: بیا و به درسها گوش بده. من کتاب نداشتم، به من کتاب داد. عصرها در آن مسجد برایم درس مى گفت. چندین سال خدمت ایشان درس خواندم. با آقاى سید جمال هاشمى و حاج بابا سلطانى و حاج هبه الله شاه بیک از ابتدا تا مقدارى از شرح لمعه را همدرس بودیم. تا شانزده سالگى ضمن کار ادبیات و مقدارى از شرح «لمعه» و «قوانین» را در اشتهارد نزد حاج شیخ یحیى خواندم. او از شرح «امثله» تا «کفایه الاصول» را درس مى داد. مردم براى خواندن نماز لیله الدّفن (وحشت) به او پولى مى دادند و او پول را به من مى داد و من نماز وحشت را مى خواندم. من نمى خواستم در اشتهارد بمانم. روزى به مسجد چال محله رفتم و از خدا خواستم وسیله مهاجرتم را فراهم کند. چندى نگذشت به محل بقعه بى بى سکینه در سلمیان شهریار رفتم و در آنجا براى عده اى از نوجوانان پسرى که مى خواستند باسواد شوند کلاس درس باز کردم و ماهى ۹ تومان حق التعلیم دریافت کردم و مخارج من نیز با آنان بود.
پس از سه سال و نیم تدریس با تشویق عده اى از خیرخواهان راهى قم شدم و به مدرسه فیضیه رفتم. آن زمان آقاى صاحب الدارى مدیر و مسئول مدرسه فیضیه بود. نزدش رفتم تا براى درس خواندن و حجره گرفتن ثبت نام کنم. شناسنامه ام را خواست. زیرا از سوى وزیر فرهنگ رژیم پهلوى اعلام شده بود که کسانى که خدمت نظام نکرده اند نباید پذیرفته شوند شناسنامه ام را به او دادم. پس از نگاه کردن به شناسنامه گفت: شما مشمول (سرباز) هستید و ما مشمول نمى پذیریم. سه روز در قم ماندم. سپس به تهران رفتم. در تهران کسى نزدم آمد و گفت: شاگرد مى خواهم. پیش او رفتم تا شاگردى کنم. مدتى کار کردم چون مشترى هاى او بیشتر زن ها بودند، از خدا خواستم کار دیگرى پیدا کنم. دوباره به اشتهارد بازگشتم و دروس حوزوى را نزد حاج شیخ یحیى ادامه دادم تا پهلوى اول (رضاخان)(۲) فرار کرد پس از آن با سفارش برخى از بزرگان و اجازه مادرم به قم رفتم. براى گرفتن حجره در مدرسه فیضیه دروس (مغنى، مطوّل، شرایع، منطق و شرح لمعه) خوانده شده را امتحان دادم. کتاب تهذیب المنطق را براى امتحان نزد امام خمینى که از ممتحنین بود خواندم. در اثناى خواندن جمله اى را نتوانستم بخوانم. امام فرمود: دوباره از اول تا آخر بخوان. براى بار دوم خواندم. پس از قبولى، در مدرسه فیضیه حجره گرفتم و مشغول تحصیل شدم. همه درسهایى را که در اشتهارد خوانده بودم، تدریس کردم و بقیه شرح «لمعه» را نزد آیت الله نجفى مرعشى شروع کردم و تا آخر، همه متون درس را نزد دیگر استادان خواندم…»
تحصیلات سطوح و خارج
در سال ۱۳۲۰شمسى که هجده بهار از عمر آقاى اشتهاردى گذشته بود، وارد قم شد. بقیه کتابها و متون درسى رایج سطح و به دنبال آن سطح عالى را ادامه داد و متون فقه و اصول را نزد استادان مشهور وقت حجج اسلام و آیات عظام آقا شیخ مرتضى حائرى (۱۴۰۶ق) آقا سید صادق شریعتمدارى آقا شیخ محمد على حائرى کرمانى (۱۳۷۳ق)، آقا شیخ عبدالرزاق قائنى (۱۴۱۰ق)، آقا سید محمدرضا گلپایگانى(۱۴۱۴ق) خواند و همزمان فلسفه و کلام را نزد آقا سید احمد خوانسارى (۱۴۰۵ق) و علامه سید محمد حسین طباطبائى (۱۴۰۲ق) فراگرفت و از درس اخلاق امام خمینى (۱۴۰۹ق) بهره هاى فراوان برد.
با اتمام سطوح عالى، در درس خارج فقه و اصول آیات عظام و مراجع بزرگ شرکت کرد. او سالها در درس خارج عمومى و خصوصى آیت الله حاج آقا حسین بروجردى (۱۳۸۰ق) حاضر شد و قبل از رحلت ایشان، در حلقه دروس آیات عظام سید محمدرضا گلپایگانى، سید محمد حجت (۱۳۷۲ق) سید محمد تقى خوانسارى (۱۳۷۱ق)، سید صدرالدین صدر(۱۳۷۳ق)، امام خمینى و بعد از رحلت آیت الله بروجردى درس اصول شیخ الفقها آیت الله شیخ محمد على اراکى (۱۴۱۵ق) و… حاضر شد.(۳)وى از دیگر آموخته هاى خود در این دوره چنین مى گوید:
«…اولین استادم آقاى حاج شیخ یحیى تقوى توصیه کرد به غیر از درس و بحث به کار دیگرى نپردازم. از آیت الله آقا سید محمدرضا گلپایگانى، بردبارى را در امور تحصیل و زندگى آموختم. آیت الله العظمى سید احمد خوانسارى به من یاد داد به تخیلات و وهمیات توجه نکنم. از رفتار و کردارهاى آیت الله العظمى بروجردى نظم و ارزش آن، و اینکه کینه کسى را به دل نگیرم، فراگرفتم. امام خمینى به من آموخت به امور دنیوى توجه نکنم و اگر چیزى از آن امور را از دست دادم، اهمیت ندهم… از اول تحصیلاتم تاکنون به این فکر نیفتادم که از کسى اجازه بگیرم و ظاهراً اجتهاد اجازه اى نیست، بلکه قوه اى است الهى که انسان هر وقت آن قوه را پیدا کرد، باید در اعمال خود استنباط و گرنه تقلید کند.(۴)
آقاى اشتهاردى از همان سال ورود به قم (۱۳۲۰ش) تدریس دروس سطح را آغاز کرد. او روزانه با تدریس چند درس از متون فقه و اصول چند دوره کتابهاى سطح را به پایان رساند و شاگردان بسیارى را از دانشهاى خود بهره مند ساخت. او پس از رحلت استاد بزرگوارش آیت الله العظمى بروجردى، براى مدتى تدریس سطح خارج را شروع کرد و همزمان از سوى آیت الله العظمى گلپایگانى به عنوان یکى از ممتحنین طلاب در دروس سطح انتخاب شد و در هیئاتى که بدین منظور برگزیده شده بودند، فعالیت کرد. آقاى اشتهاردى مى گوید:
«… روزى طلبه اى آمد که امتحان بدهد. کتاب جهاد شرح «لمعه» را براى امتحان در مقابلش قرار دادیم. شروع کرد به خواندن متن، وقتى به عبارت جهادٌ مَنْ یَدْهَمُ رسید آن عبارت را به غلط جهادُ مَنْ یَدِهِمْ خواند. از او خواستم تکرار کند باز غلط خواند. گفتم عبارت را غلط مى خوانى. گفت: «استادم این گونه خوانده و من عین عبارت او را اعراب گذاشته ام!»… در ذهنم خطور کرد که تقصیر از ماهاست زیرا کتاب لمعه را تدریس نکرده کتابهاى بالاتر را تدریس مى کنیم. من از آن پس درس خارج را رها و تدریس شرح لمعه را شروع کردم. بیش از پنجاه سال است که از متون فقهى فقط این کتاب را تدریس مى کنم و در هر نوبت تدریس نکته جالب و جدیدى مى فهمم. از استادم آیت الله نجفى مرعشى شنیدم که گفت: «…هرکس به تدریس کتاب «شرح لمعه» مشغول باشد، توفیقات او زیاد مى شود زیرا دشمنان مصنف و شارح این کتاب را به جهت مذهبشان شهید کردند و به پیکر آنان نیز بى حرمتى نمودند.»
آقاى اشتهاردى تمام کتاب و ابواب لمعه را حتى آنچه را که مربوط به مسائل «عبد»، «امه»، «عتق» مى باشد تدریس مى کند و معتقد است:
یکى از اشتباهات حوزه ها این است که این ابحاث را به دلیل نبودن موضوع «عبد» و «امه» نمى خوانند، درحالى که دانستن و بیان احکام خدا مربوط به نیاز مردم نیست. باید براى حفظ احکام اسلام این ابواب و کتابهاى مربوطه خوانده شود. احکام الهى براى جهانیان است و هنوز هم «عبد» و «امه» در جهان هست. استادم آیت الله العظمى اراکى فرمود «با نقشه انگلیسى ها در جنگ بین الملل اوّل مسئله رقیّت را در جهان اسلام الغا کردند.»
ما باید اجتهاد کنیم و من گفته ام و مى گویم هرکس در فقه مباحث و احکام «عبد» و «امه» و… را نخواند و بحث نکند، مجتهد نیست. چون بخشى از احکام غیر مملوک از ادلّه مملوک استنباط مى شود. بشر روى زمین به این احکام نیاز دارد، اگر حکم بیان شود هرچند مردم هم عمل نکنند، اشکالى ندارد…»
ایشان هم اکنون علاوه بر پاسخگویى به مسائل شرعى در بیت مقام معظم رهبرى و اقامه نماز جماعت ظهر و عصر در حرم مطهر حضرت معصومه (علیها السلام) و مغرب و عشاء در مدرسه فیضیه و در ایام تحصیلى روزانه چند درس رسمى دارند و طلاب و فضلاى بسیارى از محضرش استفاده مى برند.
درس اخلاق
آیت الله اشتهاردى سالهاست که در ایام تحصیل حوزه شب هاى پنج شنبه، پس از اقامه نماز جماعت مغرب و عشاء، در مدرسه فیضیه و صبح پنجشنبه ها در بیت قدیمى امام خمینى و ایام ماه رمضان در بیت رهبرى ساعتى را به تدریس اخلاق اختصاص داده است. در این ساعت مشتاقان فراوانى گرد او جمع مى شوند و از مواعظ، تذکرات اخلاقى و نصایح او بهره مند مى شوند. او در بیان خود با بهره گیرى از آیات و روایات اخلاقى به ذکر الگوهاى تربیت اسلامى مى پردازد و از معلمان بزرگ اخلاق و عرفان یاد مى کند.
سفرهاى تبلیغى
آقاى اشتهاردى در دوران جوانى و پس از آن، سالها در ایام تبلیغى براى تبلیغ و گاه تدریس به شهرهاى مختلف سفر مى کرد. او بارها براى ارشاد و تبلیغ به زادگاهش اشتهارد مى رفت. سفرهاى تبلیغى زیادى هم به شهرهاى تفرش، ترخوران، زرین شهر و تهران داشته است. او براى مدتى در تویسرکان اقامت گزید و با طلاب حوزه آن جا ضمن اُنس و الفت تبلیغاتى هم داشت. قریب دو سال ساکن خرم آباد لرستان شد و ضمن تبلیغ و ارشاد، به تدریس کتابهاى درسى براى طلاب حوزه آنجا همت گماشت و در این مدت کار عمده تحقیقات پیرامون کتاب مدارک «العروه الوثقى» را نیز انجام داد.
آیت الله اشتهاردى از سوى مراجع تقلید درگذشته و معاصر سفرهاى بسیارى براى حج تمتع به عربستان کرده و در بعثه آنان به انجام وظایف محوله پرداخته است.
آقاى اشتهاردى از این سفرهاى خود خاطرات خوشى دارد. او مى گوید:
«در یکى از سفرهاى حج که با هیئت انصارالمهدى اعزام شدم، وقتى به مدینه رفتم، با مشاهده مسجدالنبى و حریم آن عظمتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در قلبم افتاد و از آن روز تا به حال هیچگاه در تشهد نماز جمله «السلام علیک ایّها النّبى و رحمه الله و برکاته» را ترک نمى کنم و به یاد آن عظمت مى افتم. در سفرى دیگر از سوى آیت الله العظمى فاضل لنکرانى به مکه، در بعثه ایشان انجام وظیفه مى کردم. هیئاتى از ائمه جمعه اهل سنت به آنجا آمدند. من مطالبى را که از آیت الله العظمى بروجردى پیرامون حکومت و احکام اسلامى در ذهن داشتم، همراه با دیدگاههاى ایشان براى حضار نقل کردم و توضیح دادم. ازجمله توضیحات این که حدیث ثقلین تنها براى خلافت نیست بلکه براى بیان احکام و حکومتى است که اصل و فرع و بناى آن باید بر مبناى دستورات اهل بیت(علیهم السلام) باشد و روایات وارده هم مبیِّن احکام است. در پایان احساس کردم نقل قول و نظرات آیت الله العظمى بروجردى اثر عمیقى بر علماى یاد شده گذاشت و من خیلى خوشحال شدم.
آیت الله اشتهاردى ازجمله شاگردان امام خمینى بود و با ایشان ارتباط نزدیک داشت. در روزهاى تعطیلى حوزه و هرگاه حوادثى پیش مى آمد، بیشتر به منزل امام مى رفت. وى از آغاز نهضت تا پیروزى انقلاب اسلامى در صحنه هاى گوناگون از امام و نهضت پشتیبانى مى کرد. وقتى حادثه ۱۵ خرداد پیش آمد، مرحوم آقا شیخ اسدالله کاشى مبلغى پول براى آقاى اشتهاردى فرستاد تا او به طلابى که از این واقعه آسیب دیده بودند برساند. او برخى از اطلاعیه ها و بیانیه هایى را که از سوى طلاب، فضلا و مدرسین حوزه در حمایت از امام صادر مى شد امضا مى کرد. آقاى اشتهاردى هنگام پاسخ به مسائل شرعى نام امام را با قداست و فتاواى ایشان را با صراحت و بلند نقل مى کرد. آیت الله العظمى اراکى قبل از پیروزى انقلاب سالها در مسجد امام حسن عسکرى(علیه السلام) نماز جمعه مى خواند. هنگامى که در سفر بود یا عذرى داشت،اگر آیت الله حاج شیخ مرتضى حائرىنبود آقاى اشتهاردى را مأمور به اقامه نماز جمعه مى کرد. او در سالهاى جنگ تحمیلى و دفاع مقدس به مناطق جنگى اعزام شد و با حضور خود در جمع رزمندگان در شهرهاى اهواز و اندیمشک و محل استقرار لشکر ۱۷ على بن ابى طالب(علیه السلام)، ضمن تشویق و ترغیب رزمندگان به عبادت، با بیان اینکه حضور در جبهه نوعى عبادت است، آنان را موعظه و ارشاد و در اوقات سه گانه نماز جماعت را اقامه مى کرد.
ویژگیهاى آیت الله اشتهاردى
آیت الله اشتهاردى داراى فضایل اخلاقى ویژه اى است. همین محاسن باعث ممتازى او شده است. وى از معدود عالمان عاملى است که از لحاظ زهد و تقوى در بین همه اقشار حوزوى مقبول و نزد علما و اساتید داراى جایگاه خاصى است.
الف: زهد و وارستگى
همه کسانى که آیت الله اشتهاردى را دیده اند و یا مى شناسند و یا با او هم سخن شده اند شاهد روح تواضع و فروتنى، وارستگى و بى تکلفى او بوده اند. منزل مسکونى اش در یکى از کوچه هاى فرعى خیابان صفائیه است. روزانه مسافت بین منزل و حرم، مدرسه فیضیه و محل درسش را پیاده طى مى کند و سر به زیر و مشغول ذکر است. اگر ناشناسى او را ببیند، احساس هیچ تفاوت بین او و یک طلبه عادى نمى کند. در برخوردها خوش خلق و متبسم و در معاشرتها خوش سخن و شاد است و پوشاکش همیشه ساده و تمیز و معمولى است. از دیگر نشانه هاى زهد و تواضع او، قناعت به تدریس دروس سطح و جوابگویى به مسائل شرعى است.
ب: عزت نفس و مناعت طبع
آیت الله اشتهاردى از دوران نوجوانى تا کنون به خاطر تأمین امور مادى به کسى متوسل نشده و از موقعیت خود و دیگرى استفاده نکرده است. زمانى که در زادگاهش بود، کار مى کرد و درس مى خواند. وقتى هم که به قم آمد و مشغول تحصیل شد، از محل دریافت شهریه اندک و گاه با خواندن نماز استیجارى و تبلیغ در ایام ماه مبارک رمضان و محرم روزگار گذراند و اینک با تدریس، تألیف و کارهاى پژوهشى و تحقیقى امرار معاش مى کند.
آقاى اشتهاردى به خاطر داشتن همین خوى پسندیده، در مشى و منش فکرى خود مستقل است و آنچه را که وظیفه شرعى تشخیص بدهد، اظهار مى کند.
ج: آرامش روحى
اجتماع صفات زهد، عزت نفس، مناعت طبع از یک سو و توکل و اعتماد به خدا از سوى دیگر، باعث آرامش روحى او شده است. آیت الله اشتهاردى از استادانش -چنانکه گذشت- بى اعتنایى به امور دنیوى را سبب توجه به خدا و یاد او مى داند و این همه باعث رفع تشویشها و نگرانى ها در سیره و سیماى او گردیده است. آرى! در حرکات و سکنات و گفتار و کردار او نوعى آرامش و وقار به چشم مى خورد که مایه غبطه همه ناظران است.
د: ارادت و اخلاص به اهل بیت(علیهم السلام)
آیت الله اشتهاردى از ارادتمندان اهل بیت مى باشد. او این ارادت و اخلاص را در ضمن درسها و مجالس با نقل احادیث آنان ابراز مى کند. در محافل و مجالسى که به عنوان تولد و یا سوگوارى امامان(علیهم السلام) تشکیل مى شود، حاضر مى شود و عقیده دارد که اینگونه مجالس برکات فراوان معنوى در پى دارد. چنگ زدن به دامان اهل بیت(علیهم السلام) و پیروى از آنها را باعث نجات از گردابهاى هلاکت و گمراهى مى داند و توسل به آنان را براى برآورده شدن نیازهاى مادى و معنوى سفارش مى کند. به دو نمونه از عنایات حضرت حجت(عج) نسبت به ایشان که در دوران قبل از آمدن به حوزه قم و پس از آن روى داد، از زبان خودش نقل مى کنیم.
«…در اشتهارد تا مطّول خوانده بودم و خیلى مایل بودم که به حوزه علمیه قم بیایم لکن ممکن نمى شد و مخصوصاً از نظر مادى در مضیقه بودیم. کثرت علاقه به حدى بود که مسجدى در نزدیکى منزلمان بود به نام مسجد چال محله که فقط همان نزدیک محرابش یک قطعه حصیر داشت و بقیه اش خاک بود. امام جماعت هم نداشت. من قبل از طلوع صبح به مسجد مى رفتم و مخصوصاً توسل به حضرت ولى عصر(عج) پیدا مى کردم و گریه و ناله داشتم و مى خواستم تا اسباب رفتنم به قم فراهم شود. نام حضرت را مى بردم و اشک مى ریختم تا آنکه شبى در عالم رؤیا خواب دیدم مرا با این بیت شعر امر به رفتن به قم فرمودند. وقتى بیدار شدم، شعر در یادم مانده و آن این بود:
تا خود نروى به پاى خود در ره دوست// تا جان نکنى فداى خاک ره دوست
از این خواب فهمیدم که ماندن و گریه فایده ندارد و باید خود تصمیم بگیرم، براى رفتن به قم. چون در قریه سلمیان نزدیک بى بى سکینه منزل اخوان بیاتى بودم و فرزندان ایشان را درس مى دادم و ایشان مخارج ما را تأمین مى کردند. همان روز آمدم با آن ها خداحافظى کردم و آماده شدم که رهسپار قم گردم. هرچند التماس کردند که اگر حاجتى دارى حاجت و خواسته ات را برآورده مى کنیم و بمانید، گفتم: نه، من براى ادامه تحصیل باید به قم بروم و بحمدالله موفق شدم و آمدم قم… اما آنچه را بعد از ورود به قم از ناحیه حضرت مى دانم، این بود که همان سالهاى اول که به قم آمدم، رساله «العروه الوثقى» که داراى چهار حاشیه از علماى آن زمان بود تازه از چاپ خارج شده بود. این حواشى از آیات عظام بروجردى، قمى، اصفهانى و آقا ضیاء عراقى بود. من خیلى مایل بودم آن را بخرم و براى مباحثه فقهى داشته باشم. پیش کتابفروشى رفتم. گفت قیمت آن سه تومان است. من فقط سه شاهى بیشتر نداشتم. از او خواستم تخفیف بدهد. گفت: چانه ندارد، ولى بعد ده شاهى آن را کم کرد. دیدم قدرت مالى براى خرید آن را ندارم. مأیوسانه برگشتم و توسل به حضرت ولى عصر(ارواحنافداه) پیدا کردم و از او خواستم که من محتاج این کتابم، باید وسیله تهیه اش جور شود. سابق لوله کشى شهرى نبود. در مدرسه فیضیه براى توالت ها آفتابه مى بردند. من درب حجره ایستاده بودم. دیدم شخصى آمد و گفت: اجازه هست از آفتابه شما استفاده کنم. گفتم مانعى ندارد. آفتابه پر از آب را برد و پس از بازگشت دیدم چیزى گذاشت و رفت. وقتى آمدم دیدم سه تومان گذاشته و رفته است. من خیلى تعجب کردم، زیرا به فرض آنکه مى خواست پول آفتابه دارى بدهد، باید یک قران بدهد لکن این سه تومان است. فهمیدم که چون توسل به حضرت پیدا کردم، حضرت این پول را حواله کرده است براى خرید کتاب. بلافاصله رفتم و کتاب را خریدم و بعد هم براى جمع آورى مدارک العروه موفق شدم…»(۵)
آثار علمى
آیت الله اشتهاردى در دوران تحصیل و تدریس اقدام به خلق آثار قلمى مفید و ارزنده کرده و براى استفاده محققان آثارش را به صورت تقریرات دروس خارج فقه و اصول استادان یا تعلیقه و حاشیه بر نوشته هاى فقهى و اصولى اعلام و مراجع یا تألیفات مستقل نگاشته است و تعداد آن ها به ۸۰ جلد کتاب و رساله مى رسد. برخى از این آثار به زیور طبع آراسته شده و بعضى خطى است.
الف: تقریرات
۱ ـ تقریرات درس خارج فقه آیت الله بروجردى: شامل مباحث «صلاه الجمعه»، «الغصب»، «الضّمان»، «ارث الزّوجه» و «منجّزات مریض» در ۲ جلد.
۲ ـ تقریرات درس خارج اصول آیت الله بروجردى: حاوى مباحث «مشتقات» تا «حجیت الاجماع» از کتاب «کفایه الاصول» در ۲ جلد که توسط انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین چاپ شده است.
۳ ـ تقریرات درس خارج فقه آیت الله گلپایگانى: از مباحث «صلاه الجمعه» و مقدارى از کتاب «الصّوم» که پس از تحریر مفقود شده است.
۴ ـ تقریرات درس خارج اصول امام خمینى: شامل بخشى از مباحث کتاب «کفایه الاصول» و به صورت خطى است.
ب: تعلیقات
۱ ـ حاشیه بر تفسیر «القرآن و العقل» آقا نورالدین حسینى عراقى: با همکارى آیت الله سید حسین کرمانى که در ۳ جلد به وسیله بنیاد فرهنگ اسلامى کوشانپور در سال ۱۳۹۶قمرى چاپ شده است.
۲ ـ تعلیقه بر کتاب فقهى «العروه الوثقى» آقا سید محمد کاظم یزدى: در یک جلد به وسیله انتشارات مطبوعات دینى در سال ۱۴۱۷قمرى طبع گردید و چاپ دوم آن با تصحیح چاپ اوّل و اضافات براى چاپ آماده مى شود.
۳ ـ تعلیقه بر کتاب «وسیله النجاه» سید ابوالحسن اصفهانى: تا آخر مبحث خمس به صورت خطى موجود است.
۴ ـ تعلیقه بر کتاب «ایضاح الفواید فى حل اشکالات القواعد» که فخر المحققین فرزند علامه حلى: با همکارى آیت الله سید حسین کرمانى در ۴ جلد توسط بنیاد فرهنگ اسلامى کوشانپور در سالهاى ۱۳۸۷ و ۱۳۸۹قمرى چاپ شده است.
۵ ـ تعلیقه بر کتاب «روضه المتقین» علامه محمدتقى مجلسى: در ۱۴ جلد با همکارى آیت الله سید حسین کرمانى و توسط بنیاد فرهنگ اسلامى کوشانپور چاپ و منتشر شده است.
۶ ـ تعلیقه بر کتاب «مجمع الفایده و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان» مقدس اردبیلى: در ۱۵ جلد به وسیله انتشارات اسلامى منتشر شده است.
۷ ـ تعلیقه بر کتاب «کشف الرموز» حسن بن ابى طالب الیوسفى الآبى معروف به «فاضل آبى»: با همکارى آیت الله شیخ حسین یزدى در ۲ جلد توسط انتشارات اسلامى و در سالهاى ۱۴۰۸ و ۱۴۱۰قمرى انتشار یافته است.
ج: تألیفات
۱ ـ تعلیمات اخلاقى: نخستین تألیف آیت الله اشتهاردى است که کار چاپ و نشر آن به وسیله انتشارات علمیه اسلامیه قم انجام شده است.
۲ ـ رسالتان مجموعتان: حاوى فتاواى على بن حسین بابویه قمى و حسن بن على عمانى (ابن ابى عقیل) است و به وسیله انتشارت علمیه اسلامیه متنشر شده است.
۳ ـ فتاوا «ابن جنید»: توسط انتشارات اسلامى چاپ شده است.
۴ ـ جزوات «وظایف مجلس خبرگان»، «مجلس شوراى اسلامى»، «برخى از دستآوردهاى انقلاب اسلامى» و «غربگرایى چرا؟»: توسط انتشارت علمیه اسلامیه قم چاپ شده است.
۵ ـ چهل حدیث از هر معصوم: این کتاب ترجمه متن عربى «اربعون حدیثاً عن کل معصوم» است مترجم آن آقاى ابوذر دیلمىاست این کتاب در یک جلد به وسیله چاپ و انتشارات مطبوعات دینى در سالهاى ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ طى دو نوبت چاپ شده است.
۶ ـ لغات القرآن المأخوذه من تفسیر مجمع البیان: در ۵ جلد توسط مؤسسه چاپ و انتشارات مطبوعات دینى قم در سال ۱۳۸۲ چاپ گردیده است.
۸ـ۷ ـ کتاب هفت ساله چرا صدا در آورد؟ این کتاب در پاسخ اشکالات و شبهات مطرح شده در کتاب «شهید جاوید» نوشته شده و چاپ و انتشار آن توسط انتشارات علامه انجام شده است. ضمناً رساله اى که در حکومت انبیاء و ائمه(علیه السلام) توسط مؤلف نگاشته شده، پیوست این کتاب است.
۹ ـ مدارک العروه الوثقى: این اثر نفیس ابتدا تا ۱۱ جلد با هزینه شخصى مؤلف در قم چاپ و منتشر شد. پس از آماده شدن بقیه مجلدات، در ۳۰ جلد توسط چاپ و انتشارات اسوه قم منتشر گردید.
شایان ذکر است که کتاب معروف و معتبر فقهى العروه الوثقى تألیف آیت الله العظمى سید محمد کاظم یزدى (۱۳۳۷ق) است. این کتاب در بردارنده فتاواى فقهى مؤلف در اکثر ابواب فقه است که پس از چاپ و انتشار آن و درگذشت مؤلف، نزدیک به ۵۰ شرح و تعلیقه به وسیله علما و مراجع بزرگ بر آن نگاشته شده است.(۶)
آیت الله اشتهاردى در رابطه با مجموعه مدارک العروه و انگیزه نگارش خود مى گوید:
«…روزى سر حوض مدرسه فیضیه وضو مى گرفتم. طلبه اى آمد و پرسید: آیت الله سید محمد کاظم یزدى صاحب عروه الوثقى این همه فتوا را از کجا آورده است؟ پس از آنکه جواب مختصرى دادم، به ذهنم خطور کرد که مدارک فتواى یاد شده را پیدا کنم. با مطالعه و بررسى کتب اربعه (کافى، من لایحضر…، تهذیب و استبصار) و غیر آن ها معلوم شد که مدارک تمامى فتوا در کتب مورد بررسى آمده است. اکثر احکام واجب مدرکش در کتب اربعه و احکام مستحب و مکروه بنابر دلیل -تسامح ادله و سنن و شهرت قدما- آن هم در متن روایات یادآورى شده است.»
۱۰ ـ کشکول زمان: این کتاب را همچون کتابهاى کشکول دیگر علما و دانشمندان که حاوى مطالب گوناگون است، به رشته تحریر درآورد و انتشارات علامه در سال ۱۳۸۴شمسى چاپ کرد.
فرزندان و…
آیت الله اشتهاردى ۶ فرزند (سه پسر و سه دختر) دارد. پسران وى پس از تحصیلات حوزوى به تحصیلات جدید پرداختند پس از کسب مدارک علمى جدید هرسه به مشاغل دیگر روى آورده اند و خدمت مى کنند. دو تن از دامادهاى ایشان حجج اسلام آقایان ابوالقاسم کریمى ورامینى و محمد حسین مظفرى به تبلیغ و ارشاد و خدمات دینى اشتغال دارند و سومى آقاى ابراهیم محمدى عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.(۷)
وفات
آیتالله حاج شیخ علی‌پناه اشتهاردی استاد عالی حوزه علمیه قم امشب بین نماز مغرب و عشاء در مدرسه فیضیه قم دچار عارضه قلبی شد و پس از عمری تحقیق و تالیف و تبلیغ معارف مکتب اهل بیت(ع) در شامگاه تیر ۸۷ و در سن ۸۷ سالگی دار فانی را وداع گفت و به دیدار معبود شتافت
گلشن ابرارج۷
۱. امامزادگان بخش اشتهارد، محمد محمدى اشتهاردىستارگان حرم، ج ۷، ص ۱۲۳ و ج ۱۰، ص ۴۷٫
۲. رضاخان در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۲۰ از ایران فرار کرد.
۳٫ مدارک العروه، ج ۱، چ اسوه، ص ۳۴٫
۴. مصاحبه حضورى.
۵٫ شیفتگان حضرت مهدى(عج)، ص ۶۵٫
۶. مقدمه کتاب مستمک العروهالوثقى، تألیف آیتالله سید محسن حکیم.
۷. این مقاله جهت اصلاح بر استاد عرضه شد و نکات مفیدى یادآورى کردند که اعمال گردید. نویسنده.
