عبداللّه بن نورالدین ، فقیه، محدّث، منجم و مورخ امامی قرن دوازدهم. جدّ او، سید نعمت‌اللّه جزایری * (متوفی ۱۱۱۲)، و پدرش سید نورالدین جزایری * (متوفی ۱۱۵۸) بود. عبداللّه در شوشتر به دنیا آمد (محمد جزایری، ج ۱، ص ۲۹). سال ولادت او را برخی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۴۳؛ همو، ۱۳۷۲ش، ص ۴۵۶) ۱۱۰۴، برخی ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، مقدمه سَمامی حائری، ص ۲۲؛ افشار سیستانی، ج ۲، ص ۶۰۸) ۱۱۱۲ و برخی ( رجوع کنید به انصاری، ص ۳۷۰؛ شوشتری، ص ۱۰۹؛ حِرزِالدین، ج ۲، ص ۸؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۴۴۲، ج۹، ص۸۴۲) ۱۱۱۴ دانسته‌اند.
محمد جزایری (ج ۱، ص ۲۹، پانویس ۲) با مقایسه نسخه خطی تحفه العالم با نسخه چاپی آن، ۱۱۱۴ را که در نسخه چاپی آمده، تصحیف شده دانسته و تاریخ دقیق تولد او را ۷ شعبان ۱۱۱۲ ذکر کرده است. در تأیید نظر محمد جزایری، می‌توان اضافه کرد که طبق گزارش شوشتری در تحفه العالم (ص ۱۰۹)، سید نعمت‌اللّه، نوه خود (عبداللّه) را دیده است که این گزارش با توجه به درگذشت سید نعمت‌اللّه در ۱۱۱۲ ( رجوع کنید به همان، ص ۱۰۵)، با تولد عبداللّه در ۱۱۱۴ سازگار نیست.
آقابزرگ طهرانی (۱۳۷۲ ش، همانجا)، با استناد به گفته خودِ عبداللّه جزایری در تذکره شوشتر ــ که سن خود را هنگام تألیف آن در ۱۱۶۴، «افزون بر پنجاه سال» ذکر کرده احتمال داده است که او در ۱۱۰۴ (نه ۱۱۱۴) به دنیا آمده باشد؛ ولی، این احتمال بعید به نظر می‌رسد، چون با این فرض، عبداللّه در ۱۱۶۴ شصت یا حدود شصت سال داشته است؛ اما اگر سال تولد او ۱۱۱۲ فرض شود، او در ۱۱۶۴ حدود ۵۲ سال داشته که با تعبیر «افزون بر پنجاه سال» سازگارتر است.
به گزارش برخی منابع ( رجوع کنید به شوشتری، ص ۱۰۹؛افشار سیستانی، ج ۲، ص ۶۰۸)، عبداللّه از کودکی زیرنظر پدر بزرگش، سیدنعمت‌اللّه، تربیت شد، ولی چنانچه عبداللّه در ۷ شعبان ۱۱۱۲ به دنیا آمده باشد، با توجه به درگذشت سید نعمت‌اللّه در ۲۳ شوال همان سال، یعنی ۷۶ روز بعد از تولد عبداللّه ( رجوع کنید به تقی‌زاده، ص ۱۹۴)، این گزارش نادرست می‌نماید، به ویژه اینکه سید نعمت‌اللّه در مسیر بازگشت از سفر مشهد و پیش از رسیدن به شوشتر فوت کرده است ( رجوع کنید به شوشتری، ص ۱۰۵؛تقی‌زاده، همانجا).
نورالدین که آثار تیزهوشی را در فرزندش عبداللّه دید، از سه چهار سالگی به تعلیم او پرداخت و علوم بسیاری، از جمله ادبیات عرب، تفسیر، حدیث و فقه، را به او آموخت (شوشتری، ص ۱۰۹؛امین، ج ۸، ص ۸۷؛موسوعه طبقات‌الفقهاء ، ج ۱۲، ص ۱۹۹). گفته‌اند که جزایری تا شانزده سالگی همه علوم شرعی و دینی را فراگرفت ( رجوع کنید به شوشتری؛افشار سیستانی، همانجاها).
عبداللّه پس از فراگیری مراحل نخست علوم دینی در زادگاهش، به اصفهان، فارس، خراسان، آذربایجان و برخی ممالک آسیای صغیر سفر کرد و از دانشمندان بسیاری بهره برد. او علاوه بر علوم ادبی و شرعی، به فراگیری علومی چون حکمت، ریاضیات، نجوم، هیئت و طب پرداخت و در آنها مهارت یافت (شوشتری، همانجا؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۳۰ـ ۳۱؛نیز رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۲۰، ۲۰۷ـ ۲۰۹؛همو، ۱۴۰۹، ص ۱۲۶، ۱۳۷، ۱۴۱، ۱۴۳، ۱۴۵، ۱۵۳). تنوع و گستردگی نوشته‌های او گواه این مدعاست ( رجوع کنید به ادامه مقاله).
استادان مهم جزایری،
علاوه بر پدرش، عبارت بودند از:
سیداحمدبن محمدمهدی شریف خاتون‌آبادی (متوفی ۱۱۵۴ یا ۱۱۵۵، ریاضیدان و عالم هیئت)،
محمدرفیع‌الدین گیلانی مشهدی (متوفی ۱۱۶۱)،
یعقوب‌بن ابراهیم بختیاری حُوَیزی (متوفی بعد از ۱۱۵۰)،
نظرعلی‌بن محمدامین زجاج تُستَری (متوفی ۱۱۵۰)،
میر صدرالدین رضوی قمی (متوفی بعد از ۱۱۶۰) و
عبداللّه‌بن کرم‌اللّه حویزی (متوفی ح ۱۱۳۱؛رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۱۶۳؛همو، ۱۴۰۹، ص ۱۲۶ـ ۱۲۸، ۱۴۱ـ۱۴۲، ۱۴۹، ۱۸۲، ۱۹۱؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۷۱، ج ۶، ص ۶۳، ۱۹۵، ج ۱۱، ص ۱۷۴، ج ۱۵، ص ۷۱).
مشایخ حدیثی
برخی از مشایخ حدیثی جزایری این اشخاص بودند:
پدرش که عبداللّه از او اجازه‌ای عام داشت، محمدحسین خاتون‌آبادی * (متوفی ۱۱۵۱)، رضی‌الدین‌بن محمد عاملی مکی (متوفی ۱۱۶۸) و نصراللّه‌بن حسین موسوی حائری (متوفی میان سالهای ۱۱۵۶ تا ۱۱۶۸؛رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۵۹ ۶۰، ۸۳، ۹۵ـ۹۷؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۴۱).
سید عبداللّه جزایری پس از درگذشت پدرش در ۱۱۵۸، مناصب شرعی او را در شوشتر برعهده گرفت که از آن جمله افتا و امامت جمعه و جماعت و نیز تدریس علوم دینی بود (شوشتری، ص ۱۰۹؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۲۸، ۳۰، ۳۲). وی حوزه درسی پر رونقی داشت و شاگردان بسیاری تربیت کرد (محمد جزایری، ج ۱، ص ۴۵) که در تذکره شوشتر (ص ۱۶۹ـ۱۷۶) از آنان نام برده است.
گزارشهایی که سید عبداللّه جزایری در کتابهایش از عالمان و حکیمان و ادیبان روزگار خویش فراهم آورده است، از روابط گسترده‌اش با آنان حکایت می‌کند (برای نمونه رجوع کنید به ۱۴۰۹، ص ۱۲۶، ۱۲۹، ۱۳۷ـ ۱۳۸، ۱۴۱، ۱۴۳، ۱۴۸ـ۱۴۹، ۱۵۳، ۱۸۴، ۱۹۱؛۱۴۲۰، ص ۳۸ـ۴۲، ۵۵).
عبداللطیف شوشتری (ص ۱۱۲ـ۱۱۳) در باره آشنایی سیدعبداللّه با ادیان مسیحی، یهودی و زردشتی و متون دینی آنها و نیز فراگیری زبانشان به تفصیل سخن گفته است که مبالغه‌آمیز به نظر می‌رسد، چنان که گفته‌اند سیدعبداللّه خود نیز چنین ادعایی نکرده است (رجوع کنید به کسروی، ص ۲۵۹ـ۲۶۰).
عبداللطیف شوشتری (ص ۱۱۲) جزایری را در زمره عالمان و بزرگانی دانسته است که در ۱۱۴۸ در جشن تاجگذاری نادرشاه در دشت مغان گرد آمدند. به گفته او، جزایری در حضور شاه خطبه‌ای بلیغ ایراد کرد. تذکره‌نویسان بعدی نیز سخن شوشتری را تکرار کرده‌اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲ ش، همانجا؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۳۱ـ۳۲؛موسوعه طبقات الفقهاء ، ج ۱۲، ص ۲۰۰). جزایری در تذکره شوشتر (ص ۱۲۰ـ ۱۲۱) به شرح واقعه پرداخته، اما به حضور خود در آن جمع اشاره‌ای نکرده است. بر این اساس، کسروی (ص ۲۶۰) حضور جزایری و خطابه خواندن وی را در این مراسم نفی کرده است.
سید عبداللّه در ۱۱۷۳ در شوشتر درگذشت و در جوار قبر پدرش در غرفه کوچکی در ضلع شرقی حیاط مسجدجامع شوشتر به خاک سپرده شد (شوشتری، ص ۱۱۶؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۵۵؛اقتداری، ج ۱، بخش ۱، ص ۶۸۱).
جزایری در نوشته‌های خود آشکارا به مشرب اخباریان تمایل نشان داده است. میرزا محمد نیشابوری، اخباری مشهور، او را در زمره منکران طریقه اجتهاد برشمرده است ( رجوع کنید به خوانساری، ج ۴، ص ۲۵۸).
جزایری خود در مقدمه کتاب التحفه السَنیـّه (ص ۴ـ۶، ۱۴)، در باب شبهات حُکمی تحریمی، به پیروی از مسلک متداول در میان اخباریان، به نفی برائت و وجوب احتیاط قائل شده است. همچنین وی در مقام استنباط، حجیت عقل را به عنوان منبعی معتبر در تشریع انکار کرده است. با این همه، این سخن مدرّس تبریزی (ج ۳، ص ۱۱۵) که جزایری مسلک اخباری محض داشته و منکر طریقه اجتهاد بوده است، چندان درست نیست، زیرا جزایری آرای عالمان اخباری سرسختی چون عبداللّه‌بن صالح بحرانی را، در باره منع عمل به ظواهر کتاب و متشابه بودن کل قرآن، مبالغه‌آمیز شمرده است (رجوع کنید به ۱۴۰۹، ص ۲۰۳).
به علاوه، او به مناسبت بحثی دیگر، پس از تقسیم مشرب فقهی عالمان شیعی به اصولی و اخباری، بین مجتهدان و اخباریان راهی میانه را برگزیده است ( رجوع کنید به همان، ص ۱۹۴ـ ۱۹۵؛همو، ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۳ـ۱۷۴؛محمد جزایری، ج ۱، ص ۳۱؛برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به جزایری * ، سید نعمت‌اللّه). در مقابل، جزایری با عقاید و آموزه‌های صوفیان مخالفت صریح کرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲ ش، ص ۴۵۷؛نیز برای نمونه رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۱۲۹).
آثار
از جزایری کتابها و نوشته‌های متعددی در علوم و فنون مختلف به جای مانده است. همچنین به تشویق پدرش، برشماری از کتابهای فقهی و حدیثی حاشیه یا شرح نوشته است. شمار مجموع این نوشته‌ها افزون بر سی اثر است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۵۰ ۵۱، ۵۳ ۵۴؛امین، ج ۸، ص ۸۷؛افشار سیستانی، ج ۲، ص ۶۰۹)
که از مهم‌ترین آنها است:
۱) الاجازه الکبیره، اجازه مفصّلی است که سید عبداللّه در ۱۱۶۸ آن را برای چهار تن از عالمان حویزه، به نامهای محمدبن کرم‌اللّه حویزی، ابراهیم‌بن خواجه عبداللّه حویزی، ابراهیم‌بن عبداللّه حویزی هَمیلی و محمدبن محمد مقیم اصفهانی غروی، نگاشته است (رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۳ـ۴، ۲۱۱ـ ۲۱۲، ۲۱۵).
جزایری در این اثر، علاوه بر ذکر مشایخ حدیثی و طرق روایت آنها، در فصلی مستقل به تکمیل امل‌الا´مل حرّعاملی، پرداخته و احوال عالمان از ۱۰۹۷ به بعد را شرح کرده است (رجوع کنید به همان، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، ۱۲۰ـ۱۹۳). وی همچنین در فصلی مستقل به شرح احوال و ذکر آثار عالم اخباری مشهور، شیخ عبداللّه‌بن صالح بحرانی، پرداخته است (رجوع کنید به همان، ص ۲۰۰ـ ۲۱۰).
الاجازه الکبیره، به سبب اطلاعات گرانبهایی که در باره مشایخ حدیث و عالمان اواخر دوره صفوی (حک : ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) دارد، محلّ توجه عالمان، محدّثان و مورخان قرار گرفته است. این اثر همچنین حاوی اطلاعات تاریخی مهمی در باره اوضاع آن روزگار و جایگاه عالمان و طلاب در میان مردم است ( رجوع کنید به همان، ص ۱۹۵ـ۱۹۹؛مجلسی، ج ۱۰۲، ص ۳۳ـ۳۴). الاجازه الکبیره، در ۱۴۰۹ با مقدمه آیت‌اللّه نجفی مرعشی و با تحقیق و تعلیقات محمد سَمامی حائری چاپ شده است.
۲) تذکره شوشتر (یا فی‌تاریخ تستر )، از منابع معتبر به زبان فارسی در باره تاریخ شهر شوشتر و مشتمل بر یک مقدمه و ۴۸ فصل است. تألیف کتاب در ۱۱۶۴ به پایان رسیده، ولی پس از آن مؤلف برخی وقایع را تا سال ۱۱۶۹ به آن افزوده است. در اوایل کتاب، وجه تسمیه شوشتر بیان شده است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۳ـ۴؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۲۴۳ـ۲۴۴).
جزایری در تذکره شوشتر ، علاوه بر بیان موقعیت جغرافیایی و آب و هوای شوشتر و نیز چگونگی معیشت اهالی آن منطقه، به ذکر مسائل سیاسی و تاریخی نیز پرداخته است؛از این‌رو، این کتاب در معرفی اواخر عهد صفویه و نیز حکومت و احوال مُشَعشَعیان ، خانواده فرمانروای عرب در خوزستان (حک : ۸۴۵ -۱۱۵۰)، بسیار با اهمیت است.
مطالب تذکره شوشتر را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد:
نخست، ذکر اعتقادات افسانه‌ای مردم شوشتر در باره شهرشان؛
دوم، شرح موقعیت مکانی و جغرافیایی محله‌ها و مسجدها و زیارتگاهها، قبور و دیگر مکانهای مذهبی، معرفی خاندانهای علمی و سادات از جمله سادات تَلْغَر و سادات مرعشی و شماری از عالمان و شاعران و رجال شوشتر، معرفی حاکمان شوشتر از ۹۳۲ تا زمان مؤلف و ذکر شرح‌حال جدّش سید نعمت‌اللّه و پدرش سید نورالدین و نیز شرح‌حال شاگردان آن دو و جمعی از دوستان و شاگردان خود و بیان فهرستی از تألیفات خود ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، جاهای متعدد؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۲۴۴ـ ۲۴۵)؛
سوم، حوادث شوشتر و منطقه خوزستان از ۹۳۲ تا زمان تألیف کتاب؛
و چهارم، ذکر پاره‌ای اشعار از مؤلف و دیگر شاعران و معرفی شماری از کتابها و نسخ خطی (برای نمونه رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۵۰؛نیز رجوع کنید به کسروی، ص ۲۵۷).
تذکره شوشتر بارها در کلکته و تهران به چاپ رسیده است. چاپ کلکته، که نخستین چاپ آن است، مقدمه‌ای انگلیسی در شرح‌حال مؤلف دارد. این کتاب در ۱۳۴۸ با مقدمه سیدمحمد جزایری در تهران چاپ شد ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۲۴۳، ج ۹، ص ۸۴۲؛همو، ۱۳۷۲ ش، ص ۴۵۷).
۳) التُحفه السَنِـیـَّه، شرح کتاب النُخبه المُحْسِنیه فیض کاشانی، که آن را به درخواست شیخ علی نجّار شوشتری (از شاگردان سید نورالدین جزایری) نوشته است. این کتاب شامل فشرده‌ای از علم اخلاق و مسائل مهم فقهی است و در ۱۱۷۰ تألیف آن پایان یافته است. آن را در دقت و ایجاز مانند شرح لمعه شهیدثانی دانسته‌اند ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، التحفه السنیه، ص ۳۶۸؛همو، ۱۳۴۸ ش، ص ۷۹؛همو، ۱۴۰۹، ص ۵۶؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۴۴۲ـ۴۴۳). باب طهارت التحفه السنیـّه در تهران چاپ شده است. همچنین نسخه‌های خطی متعددی از آن در دسترس است ( رجوع کنید به محمد جزایری، ج ۱، ص ۳۴؛
آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۴۴۳).
۴) الذخیره الابدیه فی جوابات المسائل الاحمدیه، که آن را در پاسخ به چهل پرسش سیداحمدبن مطلب مُشَعشَعی حویزی (حاکم وقت خوزستان)، در ۱۱۵۴، به عربی نوشته است (محمد جزایری، ج ۱، ص ۳۸؛قس امین، ج ۸، ص ۸۷؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۰، ص ۱۲). موضوع بیشتر مسائل این کتاب فقهی است و به آن الرساله الاحمدیه هم گفته می‌شود. مجموعه‌ای از رساله‌های جزایری، که‌شامل این اثر نیز هست، به کوشش سید محمد جزایری گردآوری شده است (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۷۶، ج ۲۰، ص ۱۱۴؛محمد جزایری، همانجا).
۵) الذُخْرُالرائِع ، شرح کتاب فقهی مفاتیح الشرایع فیض کاشانی، که ناتمام مانده و تنها شامل یک جلد است و مقدمه‌ای در باره درایه و اصول فقه دارد. پدر جزایری و برخی علمای دیگر بر آن تقریظ نوشته‌اند ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۵۳؛
آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۹، ص ۶۸۷ـ ۶۸۸، ج ۱۰، ص ۸).
ریاضیات و علوم
سیدعبداللّه جزایری در ریاضیات و علوم و فنون وابسته به آن نیز رساله‌هایی نوشته و شرح یا ترجمه کرده است،
از جمله: لُب اللُباب فی شرح صحیفه الاسطرلاب، که شرحی است بر الصحیفه الاسطرلابیه شیخ بهائی و آن را به درخواست ابراهیم‌بن عبداللّه حویزی همیلی (شاگرد جزایری و امام جمعه حویزه) نوشته است (عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، همانجا؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۳۴۴ـ ۳۴۵، ج ۱۵، ص ۱۶، ج ۱۸، ص ۲۹۰)؛کاشفه الحال فی معرفه القبله و الزوال ، در باره قبله حویزه، که آن را به درخواست سید علی‌خان‌بن سید مطلب موسوی مشعشعی حویزی (برادر سیداحمد، حاکم وقت خوزستان) نوشته است (عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۵۲؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۷، ص ۴۵، ۲۴۱ـ۲۴۲)؛طلسم سلطانی ، که ترجمه کتاب غایه الحکیم مجریطی (متوفی ۳۹۵) در هیئت، ستاره‌شناسی و طلسمهاست، با اضافاتی از خود وی. این ترجمه به خواست ابوصالح سلطان تُرشیزی، وکیل مالیه خوزستان، در ۱۱۵۷ در یک مقدمه و سه فصل تدوین شده است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۷۹؛همو، ۱۴۰۹، ص ۵۳؛آقا بزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۵، ص ۱۷۷ـ ۱۷۸).
حواشی ها
جزایری بر برخی کتابهای حدیث، رجال، فقه و ریاضی حواشی‌زده و رساله‌های متعددی نوشته است، از جمله حاشیه بر مسالک الافهام شهید ثانی، نقدالرجال تفرشی، خلاصه الحساب‌شیخ بهائی و تألیف رساله جوائز السلطان والحکام ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۵۶؛آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۲۸۶، ج ۶، ص ۱۹۹، ۲۲۸، ج ۷، ص ۹۷، ج ۲۰، ص ۱۱۴).
جزایری شعر نیز می‌سرود و فقیر تخلص می‌کرد. دیوان شعرش افزون بر پانصد بیت دارد (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۹، ص ۶۹۵، ۸۴۲). علاوه بر آن، وی در پاره‌ای از کتابهای خود، اشعار فارسی و عربی خود را آورده است (برای نمونه رجوع کنید به عبداللّه جزایری، ۱۳۴۸ ش، ص ۱۵۴ـ ۱۵۷، ۱۷۴، ۱۷۸، ۲۰۵ـ۲۰۷، ۲۱۶ـ۲۱۷؛برای دیگر آثار جزایری رجوع کنید به همان، ص ۷۸ـ۷۹؛موسوعه طبقات الفقهاء ، ج ۱۲، ص ۲۰۱).
___________________________________________________________________________
منابع:
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: الکواکب المنتشره فی‌القرن‌الثانی بعدالعشره، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش؛
(۳) ایرج افشار سیستانی، خوزستان و تمدن دیرینه آن، تهران ۱۳۷۳ ش؛
(۴) احمد اقتداری، دیار شهریاران، [ تهران ( ۱۳۵۳ـ۱۳۵۴ ش؛
(۵) امین؛
(۶) مرتضی‌بن محمدامین انصاری، رسائل فقهیه، قم ۱۴۱۴؛
(۷) محمد تقی‌زاده، شوشتر درگذر تاریخ: از عهد باستان تا انقلاب اسلامی ، قم ۱۳۷۸ ش؛
(۸) عبداللّه‌بن نورالدین جزایری، الاجازه الکبیره، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛
(۹) همو، التحفه السنیه فی شرح نخبه المحسنیه، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۲۶۹؛
(۱۰) همو، تذییل سلافه العصر، چاپ هادی بالیل موسوی، قم ۱۴۲۰؛
(۱۱) همو، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی، ) بی‌تا. (، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش؛
(۱۲) محمد جزایری، شجره مبارکه، یا، برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج ۱، ) اهواز ? ۱۳۹۷ ]؛
(۱۳) محمد حرزالدین ، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛
(۱۴) خوانساری؛
(۱۵) عبداللطیف‌بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم؛
(۱۶) و ذیل‌التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۱۷) احمد کسروی، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ ش؛
(۱۸) مجلسی؛
(۱۹) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۷۴ ش؛
موسوعه طبقات‌الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰