حبیب الله سلمانى آرانى یکى از خاندان هاى معروف به علم و تقوا و از سادات اصیل و نجیب کاشان که سابقه اى دیرینه در این خطّه دارند، دودمان یثربى پشت مشهدى هستند. از این سلسله، در دوره هاى مختلف، همواره راویان، نقیبان و عالمان بزرگى برخاسته اند که از لحاظ علم و تقوا، سرآمد هم عصران به شمار رفته و به عنوان پیشوا و مرجع دینى، نزد مردم از جایگاه ویژه اى برخوردار بوده اند. آنان، سهم به سزایى در احیاى دین و ترویج مذهب شیعه داشته اند. از دوران حاکمیت دولت صفویه به این سو، در منابع تاریخى و کتاب هاى رجالى و زندگى نامه هاى نگاشته شده از این خاندان، به نام ستارگان فروزانى همچون، سیّد ماجد، آقا سیّد ابراهیم، میر سیّد محمّد تقى، میر عبدالرزّاق، آقا سیّد اسماعیل، آقا سیّد محمّدرضا و در عصر اخیر، آقا میرسیّدعلى برمى خوریم که در آسمان علم، معرفت و دین درخشیده، زبانزد عام و خاص بوده و افتخاراتى آفریده اند. در این نوشته، به شرح حال یکى از این ستارگان که به دو حوزه عظیم علمى نجف و قم اعتبار داد و منشأ بروز و ظهور نورافشانى هاى دیگرى گردید، مى پردازیم.
نیاکان
یکى از نیاکان آیه الله آقا میرسیّد على یثربى، سیّد ماجد فرزند سیّد ابراهیم، از عالمان بزرگ دوران صفویه است.مؤلف تاریخ کاشان در باره وى چنین مى نویسد:«یکى از طبقات علماى اعلام که نسبت آنان به امام همام، على بن الحسین(علیهم السلام) منتهى مى شود و همیشه خلاصه ایّام و هادى خاص و عام و مروّج شریعت سیّد انام بوده و هستند، سلسله عِلیّه سادات عالى درجات پشت مشهد (کثّرالله امثالهم) مى باشند… اصل این سلسله، مرحوم آقا سیّد ماجد است و آن جناب، معاصر شاه سلیمان صفوى(۱۰۷۷ ـ ۱۱۰۶ق) و سرآمد علماى عصر خود، در مراتب زهد و تقوا سلمان زمان بوده است، هنگامى که نادر شاه افشار در عراق عرب قرار مباحثه و محاّجه فى مابین علماى سنى و علماى خاصّه شیعه اثنى عشر گذارد از ولایات عراق عجم و سایر ممالک محروسه ایران، از هر ولایتى یک نفر عالم اعلم و اتقى انتخاب نموده، به صوب میعاد دعوت فرمود، من جمله از کاشان، جناب سیّد مزبور روانه شد. چون به کرمانشاهان رسید، به جانب روضه بقا خرامید و چون دفن میّت را در موضع ممات معتقد بود و به زبان واقع مى گفت:
گر در یمنى که با منى پیش منى// ور پیش منى که بى منى در یمنى
در همان جا تن در حجاب تراب کشید…»(۱).
از آثار وى، کتاب «ایقاظ النّائمین و ایعاظ الجاهلین»، «رساله فى تحقیق الغناء»، «حاشیه بر اشارات و شفاى بوعلى سینا» و… ذکر شده است(۲).
سیّد ابراهیم فرزند سیّد ماجد، در علم و عمل بى نظیر و همواره پناهگاه مردم بوده است.
سیّد میر عبدالحى، فرزند سیّد ابراهیم نیز از علماى این خاندان به شمار رفته است. وى داراى پنج فرزند پسر، به نام هاى سیّد محمّد تقى، میرعبدالرزاق، سیّدابراهیم، آقا احمد و سید مرتضى بوده است(۳).
آقا سیّد محمّدتقى، فرزند سیّد میرعبدالحى، (۱۱۸۹ ـ ۱۲۵۸ ق.) از عالمان، مجتهدان و فقیهان نامدار و بزرگ و از محققین مشهور عصر خود بوده است. وى نزد ملاّ احمد نراقى (۱۲۴۵ ق.)، محمّد اسماعیل ازغدى(۱۲۳۱ ق.) و سیّدعلى طباطبائى(۱۲۳۱ ق.)، صاحب ریاض درس خوانده و باملاّ غلامرضا آرانى (۱۲۶۵ ق.) دوست و هم صُحبت بوده است. آقا سیّدمحمّدتقى، داراى کشف و کرامات فراوانى بوده و در عصر غیبت کبرى، به حضور حضرت ولى عصر(عج) تشرف اختیارى داشته است.(۴) تاریخ کاشان وى را چنین معرفى مى کند:
«… ارشد و اعظم و ازهد و اعلم آنها، بندگان شامخ الارکان، شریعتمدار، آقا حاج سیدمحمّدتقى (نورالله مرقده) بود که الحق از فحول مجتهدین و فقها و رأس محقّقین و عرفاى عصر خود و اهل زمان بود و براى مرضاى مبتلا، از پیش مانده غذاى او، استشفا همى نمودند و نورکشف و کرامات او از مآثر و مقامات و مقالات و مصنفات چه از علوم نقلیه رسمیه و چه از متون عقلیه و ذهنیه اظهر و اشهر و بیشتر شایع تر از آن است که حاجت به اظهار و تذکار باشد یا در این اوراق بگنجد. در سنه (۱۲۵۸ ق.) به عالم بقا شتافت. در یکى از حجرات صحن مقدّس حبیب بن موسى(علیه السلام) مدفون و مقبره و ضریحش زیارتگاه ارباب نیاز است(۵).»از آثار او «رساله در حجیت مظنّه»، «مباحث الفاظ»، «متفرقات» و… ذکر شده است.از فرزندانش، سیّد عبد الرحیم (۱۲۹۴ ق.) از شاگردان شیخ انصارى (۱۲۹۸ ق.) و سیّد مهدى… نام برده اند.سیّد عبد الرزاق، فرزند میرعبد الحى و برادر آقا سیّد محمّد تقى است.
آقا سیّد اسماعیل (۱۳۰۲ ق.) فرزند سیّد عبدالرزاق و جدّ آقا میرسیّد على از فقیهان و عالمان عصر خود بود. وى نزد آقا سیّدمحمّد تقى، شیخ محمّد حسن نجفى (۱۲۶۶ ق.) صاحب جواهرالکلام، آقا شیخ مرتضى انصارى (۱۲۹۸ ق.)، آقا شیخ محسن خنفر و… درس خوانده است. سیّداحمد و سیّدمحمّدرضا از جمله فرزندان وى، از عالمان کاشان بوده اند.
آقا سیّد محمّد رضا پشت مشهدى، فرزند سیّد اسماعیل و پدر آقا میرسیّدعلى در سال ۱۳۸۲ ق. در کاشان متوّلد شد. تحصیلات ابتدایى و مقدّماتى را در کاشان و تحصیلات عالى حوزوى را در نجف وکربلا و سامرّا نزد آقا سیّد محمّد فشارکى اصفهانى (۱۳۱۶ ق.)، میرزاحسین نورى (۱۳۲۰ ق.)، میرزا محمّد حسن شیرازى (۱۳۱۲ ق.) و سیّد اسماعیل صدر (۱۳۳۹ ق.) تا رسیدن به مرحله اجتهاد گذراند. او پس از واقعه تحریم تنباکو از سوى استادش در سال ۱۳۱۶ ق. به کاشان بازگشت و مورد استقبال مردم قرار گرفت. اقامت وى در زادگاهش، همزمان بود با ضعف حکومت مرکزى، و بروز توطئه هاى انگلیس به صورت اختلافات داخلى، تنازع بین قدرت هاى مذهبى و غیرمذهبى، پیدا شدن یاغى ها، از جمله نایب حسین کاشى، فرزندان و یارانش که در همسایگى آقا سیّد محمّد رضا زندگى مى کردند. این عوامل موجب شد تا وى زندگى پرتلاطمى را آغاز کند. او در این شرایط، علاوه بر امامت جماعت، به تدریس و پاسخ گویى به مراجعات دینى مردم پرداخت و برکرسى قضاوت نشست و با دقّت، درباره مجرمان، احکام الهى را صادر و حدود شرعى را بر آنان جارى کرد. آیه الله حاج سیّد مهدى یثربى درباره پدرش چنین مى گوید:
«والد ما (آقا سیّد محمّد رضا) از هم عصران و دوستان آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى(۱۳۵۵ ق.) بودند و هر دو در درس میرزاى شیرازى شرکت مى کردند. میرزاى شیرازى بنابر مصالحى، حوزه علمیه نجف را به سامرا منتقل نمود و سعى بلیغى در اقامه سنن تشیّع در آن روضه مقدسه را داشت به خصوص مقید بود مراسم عزادارى حضرت سیّدالشهدا(علیه السلام) در انظار مردم آن محل معمول گردد. از این رو، در لیالى و ایّام تاسوعا و عاشورا، اساتید و طلّاب حوزه سامرا و شیعیان مقیم در آن جا، طبق معمول از بلاد شیعه، دسته عزادارى به راه مى انداختند. مرحوم حاج شیخ عبدالکریم در نقش مرثیه خوان و نوحه خوان و مرحوم آقا سیّدمحمّد رضا یثربى (والدما) در نقش روضه خوان، اظهار اخلاص مى نمودند. ایشان در مدت سى سال و اندى در کاشان، در ماه هاى مبارک رمضان و محرم، در مسجد خود بعد از موعظه و بیان مسائل حلال و حرام به مانند یک روضه خوان فنى به ذکر مصیبت مى پرداختندبه خصوص در روزهاى تاسوعا و عاشورا در خاتمه مجلس، شخصاً به منبر رفته و مقتل عاشورا را بالحن عربى و مبکى و تکیه به صوت مى خواندند و در موقع ذکر مصیبات طاقت فرسا، بى طاقت شده، سررا برهنه کرده و با دو دست به سر مى زدند… .نیز بین مرحوم آقا سیّد محمّد رضا و مرحوم آیه الله شهید حاج شیخ فضل الله نورى (۱۳۲۷ ق.) آشنایى و علاقه و همفکرى در مسائل سیاسى روز وجود داشت و بین آنها، نامه ها رد و بدل مى شد..(۶)».
آیه الله العظمى آقا سیّد محمّدرضا در سال (۱۳۴۷ ق.) دعوت حقّ را اجابت کرد و در جوار بقعه حبیب بن موسى(علیه السلام)(۷) در مقبره خانوادگى به خاک سپرده شد.
تولّد و تحصیلات
آقا میرسیّدعلى یثربى کاشانى، نخستین فرزند از همسر اوّل یزدى الاصل آقا سیّدمحمّدرضا پشت مشهدى کاشانى است که در سال ۱۳۱۱ ق. در شهر مقدّس کربلا متولّد شد. پدر، نوزاد خود را به سامرا برد و استاد بزرگوارش، مجدّد قرن، میرزاى بزرگ، آقا سیّدمحمّدحسن شیرازى (۱۳۱۲ ق.) در گوش هایش اذان و اقامه گفت. پس از آن، والدّین به پرورش و تربیت او پرداختند تا آن که قدم به پنج سالگى نهاد. در سال ۱۳۱۶ ق. سیدمحمّدرضا به اتّفاق همسر و کودک پنج ساله اش از کربلا به کاشان بازگشت و پس از اقامت در آن شهر، مقدّمات تحصیلات ابتدایى میرسیّدعلى را فراهم کرد. این کودک با استعداد و تیزهوش، پس از فراگیرى خواندن و نوشتن، مقدّمات دروس حوزوى را نزد پدر و ملاّحسن نحوى (۱۳۴۰ ق.) خواند و در ادامه، اغلب کتاب هاى درسى دوره سطح را نزد پدر آموخت. در سال ۱۳۳۱ ق. میرسیدعلى جوان که بیست بهار از عمرش را سپرى کرده و دروس سطح حوزوى را به پایان برده بود، با پیشنهاد و راهنمایى پدرش براى ادامه تحصیلات عالى حوزوى به مقصد حوزه پربار و کهن نجف – که در آن زمان از مراکز تجمع عالمان بزرگ دینى و استوانه هاى فقه و اصول بود – روانه گردید.
تحصیل در نجف
وى طى هفت سال اقامت در نجف بار دیگر کتاب «کفایه الاصول» را نزد آیه الله آقا سیّد ابوالحسن اصفهانى (۱۳۶۵ ق.) خواند سپس با حضور مستمر خود در دروس خارج فقه و اصول استاد یاد شده و آیات عظام آقا سیّد محمّد کاظم یزدى (۱۳۳۷ ق.)، آقا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانى (۱۳۳۹ ق.)، آقامیرزا محمد حسین نائینى (۱۳۵۵ ق.) و به ویژه آقا ضیاءالدّین عراقى (۱۳۶۱ ق.)، بهترین بهره هاى علمى را کسب نمود و پس از آن، با درخواست پدر به کاشان بازگشت(۸).
مؤلف کتاب «آینه دانشوران»، مى نویسد:
«مرحوم آیه الله آقا ضیاء عراقى به میرسیّد على یثربى کاشانى فرموده بود: در میان تلامذه سیّدنا الاستاد، آقا سیّد محمّد فشارکى اصفهانى(۱۳۱۶ق.)، میرزا سیّدعلى یزدى لب خندقى(۱۳۶۴ ق.) بود که استاد موقع حرکتش، وى را با اشک بدرقه کرد و از جدایى او هنگام بازگشت به ایران سوخت و در میان شاگردان من نیز شما موقعیّت خاصى دارى و مرا به جدایى و فراق خود مبتلا به حسرت مى نمایى[(۹)».
آقا میر سیّد على در کاشان به امامت جماعت و تدریس مشغول گردید و در این سال ها که حدود سى سال داشت، با دختر آقاشیخ جعفر الهى (۱۳۷۰ ق.) که از نوادگان ملاّ احمد نراقى بود، ازدواج کرد. در نوروز سال ۱۳۰۱ ش. برابر با سال ۱۳۴۰ ق. آیه الله آقا سیّد محمّدرضا یثربى به همراه فرزندش آقا میر سیّد على، براى دیدار آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى که از دوستان قدیمى و همدرسانش بود و ریاست وزعامت حوزه قم را به عهده گرفته بود، به قم رفتند. در این دیدار، حاج شیخ از آقا سیّدمحمّد رضا خواست تا پسرش آقامیرسیدعلى در قم بماند. پدر و پسر، پیشنهاد آیه الله حائرى را پذیرفتند و پس از آن، آقا میر سیّدعلى در قم اقامت گزید و تدریس دروس سطح عالى حوزوى را شروع کرد. او که در دوران تحصیل حکمت و فلسفه را نخوانده بود، در این زمان و در کنار تدریس، دوره اسفار ملاّصدرا را همراه با آقا شیخ ابوالقاسم کبیر (۱۳۵۳ ق.) و… به طور خصوصى نزد آقا میرزا على اکبر مدرّس یزدى حَکَمى(۱۳۴۴ ق.) خواند(۱۰).
تدریس
آیه الله یثربى پس از چندسال تدریس سطوح عالى و تربیت شاگردانى زبده، به تدریس درس خارج اصول پرداخت. در این دوره از تدریس اغلب طلاّب فاضل که از شاگردان دوره سطح عالى وى بودند و نیز کسانى که به دنبال درس و بحث هاى پرجوش و خروش مى گشتند. و همچنین برخى از بزرگان حوزه، در این درس شرکت کردندبه طورى که سایر درس هاى حوزه در این سطح، تحت الشعاع بود. آیه الله میرزا خلیل کمره اى (۱۴۰۵ ق.) در مورد درس خارج اصول آیه الله یثربى چنین مى نویسد:
«درس خارج آقاى حائرى در مدرسه فیضیه بوددر ایوان وسط بین فیضیه و دارالشفا، درس خارج حاج میرزا میرسیّد على یثربى کاشانى اصول کفایه، اصول آقاى حائرى اصول سامرّا بود و اصول آقا میرسیدعلى، اصول نجف بود. او (آقاى یثربى) غوغایى برپا مى کردچه در درس کفایه خودشان که ما حاضر بودیم و چه درپاى درس آقاى حائرى…(۱۱)».
سیّد على رضا ریحان یزدى (۱۳۶۳ ش.) مى نویسد:
«پیش از آمدن من به قم، علاوه از مجالس تدریس فعلى نیز محاضر مهمّه دیگر براى استفاده طلاّب و دانشجویان تشکیل مى یافته و علما و اساتیدى، چون مولانا سیّد صدرالدّین و آقا میرسیدعلى کاشانى مورد افاضه بوده اند و علما و طلاّب، از این دوبزرگوار سخت بهره مند مى شدند و هم بسیارى از دانشمندان که اینک خود از زمره مدرسین معروفند، در خدمتشان درس خوانده اند(۱۲)».
شاگردان این دوره
عالمان و بزرگانى که در این دوره، یعنى بین سال هاى ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۷٫ از درس هاى سطح عالى و خارج آیه الله یثربى بهره مند شده اند عبارتند از:
۱٫ امام خمینى(۱۴۰۹ ق.)، بنیانگذار و رهبر کبیرانقلاب اسلامى ایران، در سال ۱۳۰۰ ش. برابر با ۱۳۴۰ ق. اندکى پس از هجرت آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى از اراک به قم هجرت کرد و بیشتر درس هاى دوره سطح عالى را نزد آقا میر سیّد على یثربى تحصیل نمود. امام درباره استادانش چنین مى گوید:«…وسطوح را نزد حاج سیّد محمّد تقى خوانسارى و یا بیشتر نزد مرحوم آقا میرسیدعلى یثربى کاشانى تا آخر سطوح و با ایشان به درس خارج مرحوم آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى مى رفتیم… استاد سطوح عالیه ام، مرحوم آقاى آقا میرسیّدعلى یثربى کاشانى بوده است…(۱۳)».
۲٫ آیه الله سیّد محمّد محقّق داماد (۱۳۸۸ ق.)، او پس از رحلت آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى که استاد و پدر همسرش بود، به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت و درسش محل تجمع و حضور استادان و طلاّب فاضل و بنام حوزه بوده است(۱۴).
۳٫ آیه الله سیّدشهاب الدّین مرعشى نجفى(۱۴۱۱ ق.)، وى در نجف، کربلا، کاظمین، سامرّا، تهران و قم نزد دهها استاد علوم عقلى و نقلى زانوى ادب به زمین زد و از دانش و تقوا و کمالات آنان بهره گرفت. او درباره استادش آقامیرسیدعلى یثربى چنین مى گوید:«لسان حقیر الکن است از جلالت ایشان و تقوى و دیانتش. به قدرى این مرد محکم بود در دیانت و به قدرى باتقوا و پرهیزگار و وارسته و بى آلایش که اصلا و ابداً به خود نمى گرفت که من کسى هستم. مثل یک طلبه عادى رفتارش بود چه در این حوزه، چه در بعداز انتقالشان به کاشان(۱۵).
۴٫ آیه الله میرزا هاشم لاریجانى آملى (۱۴۱۳ ق.). وى از مراجع و مدرسان خارج فقه و اصول قم بود که شاگردان فراوانى را تربیت کرد و تقریرات دروس خارج فقه و اصول مرتب و منظمى از خود و استادانش را به یادگار گذاشت که برخى از آنها به چاپ رسیده است.
۵٫ آیه الله حاج میرزا خلیل کمره اى (۱۴۰۵ ق.)، از مدرسان فاضل و مؤلفان توانمند و صاحب آثار قلمى متعدد بود.
۶٫آقا میر سیّد محمّد یثربى (۱۳۴۶ ق.)، برادر آیه الله یثربى و از شاگردان وى و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائرى که قبل از آیه الله یثربى وفات یافت.
۷٫ سیّد ابوالقاسم فقیه ارسنجانى(۱۴۱۰ ق.)، ازمدرسان فاضل که پس از پایان تحصیلات به دستور حاج شیخ به شیراز رفت و تا آخر عمر در آنجا به امور دینى اشتغال داشت.
۸٫ شیخ اسماعیل بهارى(۱۳۹۰ ق.)، از فاضلان و مبلغان که سال ها در تهران به انجام وظایف دینى مشغول بود.
۹٫ آقا سیّد حسن مدرّسى یزدى (۱۴۰۲ ق.)، از مدرّسان حوزه بود که به امر آیه الله العظمى بروجردى به کرج عزیمت کرد و تا پایان عمر در آنجا به انجام وظایف دینى پرداخت.
۱۰٫ آقامیرزاحسن رازینى همدانى (۱۴۰۲ ق.).
۱۱٫ آقاشیخ محمّدرضا طبسى (۱۴۰۵ ق.)
۱۲٫ آقاسیدیحیى مدرسى یزدى (۱۳۸۳ ق.).
۱۳٫ آقاشیخ محمّدحسین شریعتمدار ساوجى.
۱۴٫ سیّد محمّدتقى تهرانى.
۱۵٫ سیّد محمّد حائرى گلپایگانى(۱۴۰۵ ق.)
۱۶٫ امیر محمّد مدرسى یزدى (امام جمعه زاده)، فرزند آقا سید ابراهیم(۱۶).
۱۷٫ میرزا محمّد ثارالهى همدانى(۱۳۸۰ق.(۱۷))
۱۸٫ آقا سید محمّد ابوترابى علوى(۱۳۸۰ ق.(۱۸))
۱۹٫ آقا شیخ محمّد ابن الشیخ قمى (۱۳۷۶ ق.(۱۹)).
۲۰٫ سیّد کاظم موسوى گلپایگانى(۱۳۹۶ق.(۲۰)).
۲۱٫ حاج شیخ قاسم اسلامى(۱۴۰۰ ق.(۲۱)).
۲۲٫ آقا شیخ على اصغر صالحى کرمانى(۱۴۰۱ ق.(۲۲)).
۲۳٫ آقامیرزا على اکبر اسلامى ترتبى(۱۳۸۲ ق.(۲۳)).
۲۴٫ حاج میرزا على مهرابى کرمانى (۱۳۸۵ ق.(۲۴)).
۲۵٫ حاج شیخ على شمس گیلانى (اعتماد الواعظین) (۱۳۸۹ ق.(۲۵).
۲۶٫ آقامیرزاعبدالله مجتهدى تبریزى (۱۳۹۷ ق.(۲۶)).
۲۷٫ آقامیرزا عبدالحسین ابن الدّین (۱۳۹۰ق.(۲۷)).
۲۸٫ میرزا شهاب الدّین مصطفوى همدانى(۱۳۷۸ ق.(۲۸)).
۲۹٫ میرزا حسن باعثى یزدى(۲۹).
۳۰٫ سیّد احمد روحانى قمى (۱۳۸۴ ق.)(۳۰).
۳۱٫ میرزا آقا ترابى دامغانى (۱۳۸۲ق.)(۳۱)
۳۲٫ شیخ عبدالله آل آقا کرمانشاهى (۱۳۹۷ق.)(۳۲).
بازگشت به کاشان
آیه الله یثربى در سال ۱۳۴۷ ق. که پدربزرگوار و استاد و مربى نخست خود را از دست داد، به کاشان بازگشت و به جاى وى به تدریس، امامت جماعت و دیگر وظایف دینى مشغول گردید و وارد دوره اى دیگر از مراحل زندگى خود شد.
سرآغاز این دوره، مصادف با دوره قدرت رضاخانى و طغیان و تعدّى او نسبت به دین و روحانیان و فشار به طلاّب، عالمان و حوزه هاى علمیه، به ویژه حوزه علمیه قم بود. همچنین کشف حجاب، اتّحاد لباس، تعطیلى مدارس دینى و مجالس مذهبى از نقشه هاى رضاخان براى مبارزه با اسلام بود. آقا میر سیّد على با این اوضاع و احوال، براى مدتى در خانه منزوى شد و به مسجد نرفت و در منزل، نماز جماعت مى خواند و شب ها در همان جا براى حاضرین سخنرانى مى کرد. آقا سیّد محمّد ابطحى در این باره مى گوید:
«… خانه ما نزدیک منزل ایشان بود. ما به پشت بام مى رفتیم و به سخنرانى ایشان گوش مى دادیم. مسجدها که آزاد شد، ایشان براى نماز جماعت به مسجد آمدندروى پلّه اوّل منبر نشسته و مسائل و احکام را از آغاز (باب تقلید) شروع کردند و این برنامه هر شب ادامه داشت».
پس از فرار رضاخان و آزادى حوزه ها، روحانیت و امور مذهبى، آیه الله یثربى در حدود سال هاى ۱۳۲۲ ش. با کمک و همکارى نیکوکاران محلى اقدام به تعمیر حجره هاى اطراف صحن بقعه حبیب بن موسى(علیه السلام)براى سکونت و مطالعه طلّاب نمود و پس از آن، جمعى از طلاّب بومى و اطراف کاشان براى بحث و مطالعه به این محل مى آمدند و نزد استادانى همچون آقا شیخ محمود نجفى(۱۳۵۸ ق.)، سیّد محمّد على حائرى(۱۳۸۵ ق.) استفاده علمى مى کردند و آیه الله یثربى در منزل خود تدریس مى کرد.
از شاگردان وى در این دوره، عبارتند از:
۱٫ شیخ احمد نراقى.
۲٫ سیّد کاظم اخوان مرعشى.
۳٫ سیّد مهدى اخوان مرعشى.
۴٫ سیّد فضل الله امامت.
۵٫ شیخ محمّد تقى محقّق بیدگلى.
۶٫ شیخ قاسم کریمى راهجردى.
۷٫ شیخ عبدالله مدنى.
۸٫ آیه الله حاج سیّد مهدى یثربى (برادر آیه الله یثربى).
۹٫ حاج سیّد ابوالحسن یثربى.
۱۰٫ سیّد محمّد ابطحى کاشانى (خواهرزاده آیه الله یثربى).
۱۱٫ سیّد محمّد حسینى.
۱۲٫ شیخ مرتضى عامرى بیدگلى.
۱۳٫ حاج میرزا على تشکرى آرانى.
۱۴٫ حاج شیخ جعفر صحافى آرانى.
ارتباط با مرجعیّت
تا زمانى که آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى زنده بود، آیه الله یثربى هر ماه، یکى دوبار از کاشان به ملاقات ایشان مى رفت و باهم جلسات مشورت و گفت و گو داشتند.
آیه الله سیّد مهدى یثربى مى گوید:«یک وقت بر اثر فشارها و ظلم هاى رضاخان و عواملش، در زمانى که دستور داده بود لباس ها متحدالشکل شود و خانم ها باید در مراسم جشن ها و غیره شرکت کنند، آقا میرسیّد على به قم رفت تا حاج شیخ را ملاقات کند. وقتى دو عالم به هم رسیدند و به چهره یکدیگر نگریستند، شروع به گریه کردند و بسیار گریستند. آقا میر سیّد على پس از بازگشت از قم فرمود:حاج شیخ از فرط ناراحتى و غم و غصه مثل جوجه شده است».
آیه الله حاج آقا حسین بروجردى (۱۳۸۰ق.) پس از ماه مبارک رمضان سال ۱۳۶۴ق. به قم آمد. این فقیه سترگ که از معنویتى ویژه برخوردار بود، با تأییدات الهى حوزه مقدّس قم را که زیر ضربات پیوسته رضاخان و عواملش ناتوان شده بود، جانى تازه بخشید و طولى نکشید که مرجعیّت وى فراگیر شد.
آیه الله یثربى در سال ۱۳۶۵ ق. براى زیارت حضرت فاطمه معصومه(علیها السلام) به قم رفت و با آیه الله بروجردى نیز دیدار کرد. در این ملاقات، آیه الله بروجردى با اصرار فراوان از ایشان خواست که در قم بماند و با تشکیل جلسات درس به حوزه گرمى بخشد.
آیه الله یثربى درخواست آیه الله بروجردى را پذیرفت و حدود دو ماه در قم ماند و مشغول تدریس شد. با رحلت آیه الله آقا سیّد ابوالحسن اصفهانى (۱۳۶۵ ق.)، درس هاى حوزه تعطیل شد و آیه الله یثربى به قصد زیارت به عراق رفت. پس از بازگشت از این سفر، با آن که حوزه علمیه قم نیاز مبرمى به وجود او داشت، دیگر بار به کاشان بازگشت و براى همیشه در آن جا ماندگار شد و تا پایان عمرش که حدود سى و چند سال طول کشید، همچون چشمه اى جوشان وجارى مردم را از علم و دانش و تقوا بهره رساند و پناهگاهى مطمئن و مرجعى دینى، براى مردم منطقه کاشان بود. در زمان آیه الله بروجردى نیز وى هر از چند گاه به قم مى آمد و ضمن زیارت، با ایشان ملاقات و پیرامون مسائل گوناگون باوى تبادل نظر مى کرد. بارها آیه الله بروجردى از ایشان خواست که بازهم به قم برگرددولى آیه الله یثربى نپذیرفت(۳۳).
ویژگى هاى علمى
آیه الله میر سیّد على یثربى از لحاظ علمى، مقام والایى داشت و این مقام و موقعیّت ممتاز را از سخنان استادان، شاگردان و دست پروردگان وى مى توان دریافت.یکى از شاگردان آیه الله یثربى مى گوید:«شب حرکت آیه الله یثربى به ایران، استادش آقا ضیاءالدّین عراقى وى را به منزل دعوت کرد. در منزل بحث «ترتّب» به میان آمد و یکى دو ساعت بحث به طول انجامید و همچنان مرحوم آیه الله یثربى مشغول بحث بود تا بحث به آخر رسید. در پایان استادش به وى گفت:آفرین! خیلى زحمت کشیده اى و خوب ملاّشده اى.
قبل از این جریان، بارها آیه الله آقا ضیاءالدّین عراقى درباره آقا میر سیّد على یثربى گفته بود که اگر از من بپرسند که کدام یک از این سه شاگرد شما آیه الله سیّد محمّد تقى خوانسارى، آیه الله سیّد احمد خوانسارى و آیه الله میر سیّد على یثربى شاخص ترند، من اگر با آیه الله یثربى خوب باشم، مى توانم جواب دهم که کارش از آقا سیّد محمّد تقى و ذکاوتش از آقا سیّد احمد بیشتر است و اگر با او بد باشم، خواهم گفت: کارش کمتر از آقا سیّد احمد و ذکاوتش کمتر از آقا سیّد محمّد تقى است و نیز گفته است:سیّد محمّد تقى خوانسارى (۱۳۷۱ ق.) از جهت تحقیق و سیّد احمد خوانسارى (۱۴۰۵ ق.) از جهت تدقیق و سیّد على یثربى از جهت استعداد ممتازند»(۳۴).
آقا شیخ ذبیح الله قوچانى (۱۴۱۴ ق.) از شاگردان آقا ضیاء و از همدرسان آقا میر سیّد على گفت:«در درس آقا ضیاءالدّین حاضر بودیم یکى از شاگردان ممتاز آقا ضیاء از وى سئوالى کرد که آقا ضیاء در پاسخ فرمود:خدا مثل آقا سیّد على یثربى را از من مى گیرد و تو را با من مواجه مى کند(۳۵).»
سیّد منیرالدّین حسینى شیرازى در خاطرات خود مى نویسد:«… بعد از اینکه آقا میرزا ابراهیم محلاتى و آقا شیخ محمّد رضا ثامنى، اجتهاد پدرم را تصدیق مى کنند، ایشان تا ۲۸ سالگى به عراق نمى رودامّا بعد به دلیل اتفاقى عازم عتبات مى شود. در عراق در درس علما حضور نمى یابد.»
مرحوم آقا ضیاءالدّین عراقى به آقا میر سیّد على یثربى مى گوید:«شنیده ام پهلوانى به عراق آمده است لکن کسى را به حساب نمى آوردبروید و او را به درس من بیاورید. مرحوم والد صبح پنجشنبه بعد به مدرسه سیّد برده مى شود. در بدو ورود، از ایشان درباره هویتشان سئوال مى کنند که پاسخ مى دهد: من نورالدّین هستم و از شیراز آمده ام. بعد کم کم در آن جمع کوچک که آقاى یثربى هم حضور داشت، مباحث مختلف اصولى و مقایسه دیدگاه هاى مختلف علما مطرح مى شود. مرحوم والد به طرح مشرب فکرى استادش مرحوم میرزا ابراهیم محلاتى در تعریف علم اصول مى پردازد و آقاى یثربى شروع به اشکال مى کند. مرحوم والد در ابتدا گمان مى برد که آقاى یثربى ایده هاى مرحوم خراسانى را طرح مى کندولى به زودى پى مى برد که این گونه نیست. در نتیجه، با قاطعیت مى فرماید: این مباحث از مرحوم آخوند نیست پس از کیست؟ آقاى یثربى ابراز مى کند که دیدگاه ها متعلق به آقا ضیاء عراقى است. پدرم ابراز تمایل مى کند که در درس آقا ضیاء حضور یابد. روز بعد مرحوم والد نیز به شاگردان آقا ضیاء مى پیوندد و از همان روزهاى اوّل شروع به اشکال کردن مى کند(۳۶)».
آیه الله بروجردى پس از بحثى که با آقاى یثربى نمود، توسط امام خمینى براى آقاى یثربى پیام فرستاد که من شما را اصولى مبرزى مى دانستم و نمى دانستم که فقیه بلند پایه اى هم هستیداز من خواسته اند که از آقا شیخ کاظم شیرازى دعوت کنم که در قم بماندامّا از شما مى خواهم که در قم بمانیدچون فردى مثل شما حیف است که در کاشان بماند.
آقاى یثربى در درس آقا ضیاءالدّین همچون ستاره اى فروزان مى درخشید و چون آیه الله سیّد محسن حکیم (۱۳۹۰ ق.) که در درس استاد شرکت مى کرد، به زبان فارسى مسلط نبود و برخى از نکات درس برایش مجهول مى ماند، از استاد خواست تا فردى را معین کند تا درس را برایش بیان نماید و استاد آقاى یثربى را معرفى کرد(۳۷). آیه الله حکیم آن قدر از بیان آقاى یثربى خوشش مى آمد که گاهى مى گفت:«انّ من بیانک لسحرا»
علاّمه آقا بزرگ تهرانى (۱۳۸۹ ق.) در شرح حال آیه الله یثربى وى را فقیهى جلیل القدر و عالمى بزرگوار معرفى مى کند(۳۸). آیه الله آقا سیّد صدرالدّین صدر (۱۳۷۲ ق.)، با صداى بلند مى فرمود آقا میر سیّد على، مجتهدى عادل است(۳۹).»
آیه الله حسینعلى منتظرى در بخشى از خاطرات خود درباره استادش آیه الله یثربى، چنین مى نویسد:«مرحوم آیه الله یثربى از شاگردان خیلى خوب مرحوم آیه الله آقاى حاج آقا ضیاءالدّین عراقى در نجف بوده اند. بعد از نجف به قم آمده اند و در زمان حیات مرحوم آیه الله حائرى، مؤسس حوزه علمیه قم، یکى از مدرّسین عالى رتبه قم بوده اند. ایشان خیلى بحّاث و خوش بیان و شاگردپرور بوده اند و مرحوم امام و آیه الله داماد از شاگردان خوب ایشان بوده اندسپس ایشان ساکن کاشان شده بودند. پس از رحلت مرحوم آیه الله اصفهانى که مردم نوعاً در تقلید به آیه الله بروجردى مراجعه کردند، اتفاقاً آیه الله بروجردى باقى ماندن بر تقلید از میّت را اشکال مى کردنددر همان زمان آیه الله یثربى به قم مى آیند و در مسئله بقاء بر میّت، با آیه الله بروجردى بحث کرده و ایشان را به جواز بقاى بر میّت قانع مى کنند و در این جریان، مرحوم امام نیز نقش داشتند و ضمناً درس اصول هم شروع کردند از اوّل مبحث برائت که جمع زیادى در درس ایشان و از جمله من و شهید مطهّرى حاضر مى شدیم پس از مدتى ایشان از ناحیه خانواده خود تحت فشار قرا گرفتند و به کاشان برگشتند و پس از چندى از ناحیه مرحوم آیه الله بروجردى جمعى از جمله من مأمور شدیم به کاشان برویم و از ناحیه آیه الله بروجردى ایشان را به قم برگردانیم ولى بالاخره نتوانستند به قم برگردند. ایشان نقل مى کردند:
وقتى که مى خواستم از نجف به ایران بیایم، استاد من، مرحوم آقاى حاج آقا ضیاء عراقى به من گفتند: مرحوم آقاى آخوند خراسانى، بهترین شاگرد خود آقاى حاج میر سیّد على یزدى را به ایران فرستاد، من هم تو را که بهترین شاگرد من هستى، به ایران مى فرستم. اگر با ایشان برخورد کردى، دوست دارم با ایشان بحث مفصلى انجام دهى. من در کاشان و ایشان در یزد و من مأیوس بودم از این که ایشان را ببینم تا این که تصادفاً شبى دیروقت کسى درب خانه ما را زد و من خودم در را باز کردم دیدم سیّد محترمى است گفتند: اجازه مى فرمایید وارد شوم،؟ گفتم بفرماییدپس از ورود گفتند: از یزد عازم تهران بودیم ماشین ما در این جا خراب شدرفقا در گاراژ ماندندمن هم سراغ منزل عالم محل را گرفتم منزل شما را نشان دادند.
گفتم: جناب عالى؟ گفتند. میر سیّد على یزدى هستم. پس از تعارفات معمول، سخن مرحوم آقاى عراقى را نقل کردم و با ایشان بحث مفصلى به راه انداختم و انصافاً ایشان را خیلى قوّى یافتم. مرحوم آقاى یثربى همه سیاست ها و حوادث جهان را مستند به انگلیسى ها مى دانستند و کوچک ترین حادثه را نیز به آنها نسبت مى دادند. ایشان مى فرمودند: در زمان توده بازى هاى ایران، دکتر یزدى معروف که از سران حزب توده بود، براى تبلیغ به کاشان آمده بود و چون پسرخاله من بود، سرى هم به خانه من زد. من به او گفتم: خدا لعنت کند انگلیسى ها را که این توده بازى ها را راه انداخته اند. او گفت: ما را که به شوروى نسبت مى دهند. گفتم: همه این بازى ها مربوط به انگلیس است تو هم انگلیسى هستى.
«یک بار هم قبل از آمدن آیه الله بروجردى به قم، با آقاى حاج شیخ اسدالله نوراللهى نجف آبادى براى دهه محرّم به کاشان رفتیم و در آن جا علاوه بر منبر، روزها نزد مرحوم آیه الله آقاى حاج میر سیّد على یثربى مسئله ترتب مى خواندیم و هر روز در حدود سه ساعت بحث مى کردیم. ایشان بسیار مرد بحّاثى بودند و به شاگرد فرصت اشکال و بحث مى دادند(۴۰)».
آقا شیخ محمود تبریزى نجفى از مدرّسان و معاصران آیه الله یثربى در کاشان، مى گفت: کاشان سه ملّا دارداز پیران، آیه الله آقا میرزا احمد عاملى آرانى و از میان سالان، آقا میرزا مجدالدّین نراقى و از جوانان آقا میر سیّد على یثربى(۴۱). از مزایاى دیگر وى این بود که با آن که خود در شمار مراجع تقلید بزرگ به حساب مى آمد، امّا در تقلید، اغلب مردم را به مرجع عام شیعه ارجاع مى داد و در نقل فتوا، فتواى مشهور را بیان مى کرد.
ویژگى هاى اخلاقى
آیه الله یثربى از نظر اخلاق فردى و اجتماعى، داراى ویژگى هاى خاصى بود. وى استعداد و حافظه فوق العاده اى داشت و مطالب و سخنانش را با صراحت و حقایق را بى پرده و بى ملاحظه بیان مى کرد و همیشه نسبت به دروغ، ریا و… حساسیت نشان مى داد. وى حاضر جواب بود و بارویى باز به پرسش ها اگر چه پیش پا افتاده و ساده بودند پاسخ مى داد. خیلى تمیز و پاکیزه بود و به نظافت اهمیت مى داد. به تندى راه مى رفت و دوست نداشت کسى او را همراهى کند. بااین که او در جایگاه مرجعیّت دینى و از عالمان طراز اوّل و از استادان بنام حوزه هاى علمیه به شمار مى رفت، ولى زندگى ساده و مردمى و منشى متواضعانه داشت. با همه اقشار مردم، همنشینى مى کرد و غالباً به خاطر سادگى در لباس، مراجعه کنندگان او را با خادم منزل اشتباه مى گرفتند. این روحیه، باعث شده بود که هم طلاّب و روحانیون در حضورش جرأت بحث و پرسش را داشته باشند و هم مردم عادى و ارباب رجوع، بدون هیچ مانع و مشکلى، براى رفع مشکلات – حتى مشکلات خصوصى و خانوادگى خویش – به ایشان مراجعه نمایند و چه بسا از وى توقع نوشتن دعا و عریضه، خواندن اذان و اقامه در گوش نوزادان خود و… را داشتند و آن عالم بزرگوار، همه را با اخلاقى نیکو و آغوش باز پذیرا بود. در اعیاد نوروز و غدیرخم در منزل، با همه اقشار دیدار مى کرد.
از دیگر صفات بارز اخلاقى وى، استقلال فکرى او بود که از ابتداى تحصیل تا پایان عمر، آن روحیه را حفظ نمود. آیه الله یثربى از نظر مال و ثروت، از خود چیزى نداشت و آن چه از وجوهات و اموال شرعى به دستش مى رسید، بین فقرا و مستحقین تقسیم مى کرد. یک بار چند نفرى از اهالى کاشان خواستند تا آیه الله یثربى را به حج ببرندامّا ایشان عذر آورد. یکى از آنها سئوال کرد: چرا به حج نمى روید؟
آقا فرمود: راستش را به شما بگویم با این پولى که مى خواهید خرج من کنید، خودتان بروید محله هاى «انبار کلنگه»، «دروازه غدیر»، «بگسى» و به اهالى فقیر آن جا کمک کنید.
عالم به زمان
آیه الله یثربى نسبت به حیله گرى غربى ها و فتنه انگیزى هاى آنان در میان مسلمانان و اسلام زدایى تدریجى استعمارگران و عوامل آنان، حساس و آگاه بود و در مواقع ضرورى موضع مى گرفت. او درباره محمّد رضا شاه که در آغازمردم فریب ظواهر او را خورده بودند مى فرمود: این از پدرش بدتر است زیرا پدرش بى سواد بود و این در اروپا درس خوانده است. هنگامى که شاه به کاشان آمد، نمایندگان کاشان در مجلس شوراى ملّى از ایشان خواستند تا با شاه ملاقات کندامّا او قبول نکرد و وى را با عصبانیت طرد نمود و گفت: من با او کارى ندارم. وى همواره به هنگام انتخابات مجلس و دیگر برنامه هاى رژیم سلطنتى، چند روز قبل از کاشان خارج مى شد و چند روز پس از برگزارى برنامه ها بازمى گشت.
جمله، «اگر دو خروس در محله به هم بپرند، زیر سر انگلیس است» تکیه کلام آیه الله یثربى بین مردم و مأمومین وى مشهور بود. یکى از اطرافیان مى گوید:وقتى آیه الله یثربى از مشهد مقدّس برگشته بود، به دیدار او رفتیم. اشخاص مختلفى آن جا بودند و وى در باب چرچیل که نخست وزیر انگلیس بود، صحبت مى کرد. در پایان صحبت فرمود:اگر دو موش باهم دعوا کنند، بدانید زیر سر انگلیسى هاست و چند مرتبه آنها را لعنت کرد.
توسّل به اهل بیت(علیهم السلام)
از ویژگى هاى خاندان یثربى، عشق و علاقه شدید آنان به اهل بیت(علیهم السلام) به ویژه سیّد و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) و برگزارى مراسم سوگوارى و عزادارى آن حضرت و یارانش بوده است آیه الله یثربى نیز تا آخر عمر خود، در این سنت حسنه، از پدر و اجدادش پیروى نمود. او هر شب جمعه، بعد از نماز مغرب و عشاء، در خانه اش مراسم روضه خوانى و عزادارى برپا مى کرد و نیز همه ساله در دهه محرم، این مراسم در مسجد محل برقرار بود و طبقات مختلف شرکت مى کردند. در روز دهم، سادات محله پشت مشهد از هر قشرى که بودند، در مجلس روضه حاضر مى شدند و از آن جا با پاى برهنه تا بقعه حبیب بن موسى(علیه السلام) حرکت مى کردند.
همه ساله در روزهاى تاسوعا و عاشورا، آیه الله یثربى در بقعه حبیب بن موسى(علیه السلام) به منبر مى رفت و پس از وعظ ونصیحت، به طور مفصل روضه مى خواند. در یکى از این منبرها آیه الله یثربى فرمود:من اگر چه روضه خوان نیستم، ولى افتخار مى کنم که خاک قدم روضه خوان ها را سرمه چشمم کنم. او همه ساله یک گوسفند براى اطعام عزاداران به هیئت محل هدیه مى کرد.
آقاى حاج على اصغر واعظى مى گوید:پدرم روضه هفتگى در شب هاى جمعه در منزل آیه الله یثربى داشت و من هم قبل از او مداحى مى کردم. به محض این که پدرم نام امام حسین(علیه السلام)را به زبان مى آورد، اشک از چشم آیه الله یثربى جارى مى شد و به من هم توصیه مى کرد، در مداحى، از اشعار محتشم کاشانى و جودى خراسانى بخوانم.آقاى حاج شیخ على مرقى مى گوید:«با آیه الله یثربى در روستا مهمان بودیم. آقا فرمود: زمانى که در نجف تحصیل مى کردم، حقوق ماهیانه ام به دستم نرسیده بود و نذر کردم از نجف به کربلا بروم.
وقتى به کربلا رسیدم، بعد از زیارت امام حسین(علیه السلام) و ۷۲ تن، فکر مى کردم که به کدام یک از شهداء متوسّل شوم و بعد از اندکى به حضرت قاسم(علیه السلام)فرزند امام حسن(علیه السلام) متوسّل شدم دقایقى نگذشت که شخصى از پشت سر مرا صداکرد و گفت: آقا میر سیّد على! صدتومان براى شما از کاشان رسیده است.»یکى از طلاّب مى گفت:از آیه الله یثربى سؤال کردم که علّت موفقیت شما در امر تحصیل چه بود؟ آقا فرمود: توسّلات به اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام).
توصیه ها
از مرحوم آیه الله یثربى وصیت نامه اى بر جاى نمانده است ولى به مناسبت هاى مختلف به اشخاص سفارش ها و توصیه هایى نموده که به برخى از آنها اشاره مى شود:
تمام علما و مراجع، باید با آقاى بروجردى موافق باشند و تا او زنده است، نیازى به نوشتن رساله دیگرى نیست. چون عَلَم به دست آقاى بروجردى است، رساله هم باید یکى باشد.
به طلاّب احترام بگذاریدگاهى یک میر سیّد على بین آنها پیدا مى شود و اگر دین هست، در این عمامه هاست و بزرگان دینى را رد نکنید.
طلبه خوب اگر ضعف او را ببرد، به سوى کسى دست دراز نمى کند. در سال هاى ۱۳۳۱ش. که آیه الله وحید خراسانى در کاشان سخنرانى مى کرد، روزى به دیدن آیه الله یثربى رفت و از وى سئوالاتى پیرامون مسائل اصول نمود. آیه الله یثربى پس از پاسخ و ادامه دیدارهاى بعدى از نوع سئوالات وى تشخیص داد که آیه الله وحیدى داراى زمینه و مایه هاى علمى است سپس فرمود: ایشان ملّاى خوبى خواهند شد.
تاریخ بخوانید و بدانید که تاریخ چیزها یاد مى دهد. تحقیقى باشیدنه تقلیدى اگر تقلیدى باشید، ابن الوقت مى شوید.
از واعظان شهر استفاده کنیدآنها هم زحمت کشیده اندچرا از بیرون مى آورید؟ زیر بال آنان را بگیرید.
شما پرچم امام حسین(علیه السلام) را در خانه نصب کنید و از واعظ و مداح دعوت نماییدمردم خودشان مى آیند(۴۲).
وفات
آیه الله آقا میر سیّد على یثربى در ۶۸ سالگى بر اثر عارضه قلبى در سحرگاه دوشنبه، پنجم رجب سال ۱۳۷۹ ق. برابر با ۱۳/۱۰/۱۳۳۸ ش. دعوت حق را لبیک گفت. با انتشار خبر فقدان این عالم و مرجع دینى، جهان تشیّع، حوزه هاى علمیه، عالمان و بزرگان دین، سوگوار گردیدند. پیکر پاکش بر روى دست انبوهى از مردم داغدار منطقه کاشان و با حضور جمع کثیرى از عالمان و طلّاب حوزه ها با شکوه و تجلیل شایسته تشییع شد و پس از انجام نماز، در مقبره خانوادگى در صحن بقعه امامزاده حبیب بن موسى(علیه السلام) کاشان و در کنار مرقد پدرش دفن گردید.
از سوى مراجع، حوزه ها، اقشار و طبقات مختلف مردم، جلسات یادبود بسیارى برگزار شد و از آن زمان تاکنون، همه ساله مراسم سالگرد وى در مسجد حبیب بن موسى(علیه السلام)کاشان منعقد مى شود.
استاد شهاب تشکرى آرانى ماده تاریخ وفات آیه الله یثربى را در ابیات زیر آورده است:
ماه دى بود هم زمان به رجب// هم از این غم «شهاب» زار و ملول
تا نماند به شمسى و قمرى// در زمان سال رحلتش مجهول
به حساب جمل رقم زد آه // «میر سیّد على ملاذ اصول» (۱۳۳۸ش.)
«یثربى در زمان نمى میرد» (۱۳۷۹ق.) // گر یک افزون شود بود معقول
آثار علمى و فرزندان
آیه الله یثربى داراى سه فرزند دختر بود.
آیه الله یثربى معتقد بود که بعداز شیخ انصارى، کسى مطلبى تازه ندارد و آنان که چیزى مى نویسند، محتملات شیخ را تقویت، توضیح یا شرح مى دهند. از این رو، مانند استادش آیه الله سیّد محمّد حسن (شیرازى)میرزاى بزرگ از خود تألیف و تصنیفى که در حدّ فضل و علم او باشد، ننگاشت. تنها جزواتى در اصول و حاشیه اى بر کتاب «عروه الوثقى» و رساله اى به نام «سفینه النّجاه» که شامل قسمت مهمى از مسائل شرعى است و در سال ۱۳۳۵ ش. به چاپ رسیده، از وى به جا مانده است.
گلشن ابرار ج۶
۱٫ تاریخ کاشان، سهیل ضرابى، ص ۲۸۷٫
۲٫ لبابالالقاب، ملاّ حبیبالله کاشانى، ص ۶۳٫
۳٫ تاریخ کاشان ص ۲۸۷٫
۴٫ گنجینه دانشمندان، محمّدشریف رازى، ج ۶، ص ۲۴۹، دار السّلام، عراقى، در ضمن حکایت شیخ قاسم واعظ گیلانى.
۵٫ تاریخ کاشان، ص ۲۸۸لبابالالقاب، ص ۷۴ و ۱۱۶روضات الجنات، ج ۴، ص ۶۱۳٫
۶٫ مجله نور علم، دوره دوم، شماره ۷، ص ۹۴٫
۷٫ از فرزندان امام کاظم(علیه السلام) و بعضى او را از فرزندان امام باقر(علیه السلام) دانستهاند. این بقعه از زیارتگاههاى قدیمى کاشان در محله پشت مشهد استسیماى کاشان، ص۲۲۲٫
۸٫ مجله نورعلم، دورهى دوم، شمارهى ۷، ص ۹۱٫
۹٫ آینه دانشوران، سید علىرضا ریحان یزدى، ص ۱۱۰گنجینه دانشمندان، ج ۱، ص ۲۵۶٫
۱۰٫ رسائل حکمیه، آقا میرزا علىاکبر مدرّس یزدى حکمى، ص۱۶٫
۱۱٫ همان، ص ۱۴٫
۱۲٫ آینه دانشوران، ص ۷۴٫
۱۳٫ صحیفه امام، ج ۲ ص ۴۹۲ و ج ۱۹، ص ۴۲۷٫
۱۴٫ آینه دانشوران، ص ۲۳۰٫
۱۵٫ نور علم، دوره دوم، ش ۷، ص ۹۸٫
۱۶٫ آینه دانشوران، ص ۲۶۰٫
۱۷٫ تاریخ مفصل همدان، احمد صابرى، ج ۳، ص ۲۴۰٫
۱۸٫ گنجینه دانشمندان، ج ۶، ص ۱۶۶٫
۱۹٫ آینه دانشوران، ص ۲۵۶٫
۲۰٫ همان، ص ۲۲۳٫
۲۱٫ گنجینه دانشمندان، ج ۲، ص ۳۳۶٫
۲۲٫ آینه دانشوران، ص ۲۶۲٫
۲۳٫ همان، ص ۲۷۷٫
۲۴٫ همان.
۲۵٫ دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، صادق احسانبخش، ص۸۷٫
۲۶٫ گنجینه دانشمندان، ج۳، ص ۳۲۷٫
۲۷٫ آینه دانشوران، ص ۹۱٫
۲۸٫ همان، ص ۲۴۲٫
۲۹٫ همان، ص ۲۲۴٫
۳۰٫ همان، ص ۳۶۰٫
۳۱٫ گنجینه دانشمندان، ج ۵، ص ۱۱۸٫
۳۲٫ همان، ج ۴، ص ۳۷۰٫
۳۳٫ مجله نور علم، ش ۱۹، ص ۹۰٫
۳۴٫ مجله نور علم، ش ۱۹، ص ۹۰٫
۳۵٫ به نقل از حجّه الاسلام و المسلمین حاج شیخ اسدالله روحانى بیدگلى.
۳۶٫ خاطرات، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، ص ۳۸٫
۳۷٫ مجله نور علم، دوره دوم، ش ۷، ص ۹۶٫
۳۸٫ طبقات اعلام الشیعه، جزء ۴، ص ۱۴۳۲٫
۳۹٫ آیه الله آقا سیّد کاظم اخوان مرعشى.
۴۰٫ خاطرات آیه الله منتظرى.
۴۱٫ حجّه الاسلام و المسلمین حاج شیخ سلیمان اقبالى آرانى.
۴۲٫ این توصیه ها از مأمومین و اطرافیان آیه الله یثربى نقل شده است.
