حسینی‌همدانى ، سیدمحمد، فقیه و مفسر امامى معاصر. وى در ۱۳۲۲ در نجف، در خانواده‌اى اهل علم و تقوا، به دنیا آمد (حسینی‌همدانى، ۱۳۶۷ش، ص ۳۵). پدرش، سیدعلی‌بن سیدکاظم همدانى، معروف به میرسید على عرب، از شاگردان آخوند خراسانى، میرزاحسین خلیلى تهرانى، سید محمدکاظم یزدى (مؤلف عروهالوثقى) و ملاحسینقلى همدانى (استاد مشهور سلوک و اخلاق)، و از نوادگان محقق اَعْرَجى علامه سیدمحسن حسینى کاظمى بود (آقابزرگ طهرانى، قسم ۴، ص ۱۵۰۷؛ انصارى قمى، ص ۹۲).
اساتید
وى در کتاب انوار درخشان (ج ۱، ص ۳) از خود با نام سیدمحمد حسینى نجفی‌عربزاده یاد کرده است. سیدمحمد در ۱۳۳۰ به همراه پدرش به همدان رفت و به تحصیل علوم دینى نزد وى پرداخت (حسینی‌همدانى، ۱۳۶۷ش، همانجا). در ۱۳۴۳ به نجف بازگشت و نزد سیدمحمدهادى میلانى* و آقا عماد رشتى، مرحله سطوح را تکمیل کرد و پس از آن، در ۱۳۴۵ در آخرین دوره درس اصول میرزامحمدحسین نائینى* حاضر شد و مورد توجه وى قرار گرفت (همان، ص ۳۵ـ۳۶) تا آنجا که میرزاى نائینى او را به دامادى خود برگزید (ایازى، ص ۱۶۴).
وى در درسهاى فقه، اصول، کلام و فلسفه شیخ محمدحسین غروى اصفهانى و سیدحسین بادکوبه‌اى نیز حاضر می‌شد و در کنار آن در حلقه درس اخلاقِ عالِم اخلاقى نجف، سید عبدالغفار مازندرانى، نیز شرکت می‌جست. سیدمحمد پس از تکمیل مدارج علمى نزد استادانى چون آقا ضیاء عراقى و شیخ محمدکاظم شیرازى، در ۱۳۲۷ش به همدان بازگشت و به تألیف و تدریس و امامت نماز جماعت پرداخت و پس از درگذشت پدرش، در مسجد کولانج همدان به وعظ و ارشاد پرداخت (همانجا).
رحلت
حسینى در ۱۵ جمادی‌الاولى ۱۴۱۷/ ۸ مهر ۱۳۷۵ در همدان وفات یافت. پیکرش، پس از تشییع با شکوه، به مشهد انتقال داده شد و در دارالزهد حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به خاک سپرده شد (همان، ص ۹۳).
برخى از آثار منتشر شده وى عبارت‌اند از :
۱) انوار درخشان در تفسیر قرآن، که مهم‌ترین اثر وى و تفسیر فارسى همه قرآن است. این تفسیر در هجده مجلد در ۱۳۸۰، به اهتمام محمدباقر بهبودى، در تهران انتشار یافت. از ویژگیهاى تفسیر انوار درخشان، استناد و توجه فراوان مؤلف به اخبار و روایات تفسیرى اهل بیت علیهم‌السلام است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۸۱، ۱۱۳، ۱۳۰ـ۱۳۱، ج ۸، ص ۲۷۴، ۳۱۴، ج ۱۲، ص ۴۸ـ ۴۹، ۱۳۵، ۱۸۸، ج ۱۸، ص۵۰، ۱۰۷ـ ۱۰۸، ۲۲۴ـ۲۲۵). با این حال، وى به نقل اخبار و روایات اهل‌بیت بسنده نکرده، بلکه پس از پاره‌اى توضیحات لغوى و نحوى و بیان برخى لطایف و اشارات، به تفسیر و تحلیل آیه پرداخته است. گاهى نیز با عبارتهایى پیچیده و سنگین و با استفاده از اصطلاحات و تعبیرهاى اهل معنا و معرفت، آیات را تفسیر کرده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۸ـ۳۴، ج ۱۶، ص ۲۸۲ـ ۲۸۵). همین ویژگى، موجب شده که بهره‌گیرى از این تفسیر به گروهى خاص اختصاص یابد (رجوع کنید به ایازى، ص ۱۶۵). وى همچنین به روش تفسیر قرآن به قرآن توجه داشته است (همان، ص ۱۶۷؛ براى نمونه رجوع کنید به حسینی‌همدانى، ۱۳۸۰، ج ۱، ص ۱۹ـ ۱۲۰، ج ۳، ص ۳۶).
۲) درخشان پرتوى از اصول کافى، در شش جلد، که شرح کتاب‌التوحید کافى است.
۳)معاد جسمانى و روحانى.
۴)مسیحا مژده مهدى موعود (انصاری‌قمى، ص ۹۲ـ۹۳).
آثار منتشر نشده وى عبارت‌اند از:
تقریرات درس اصول میرزاى نائینى (از مباحث الفاظ تا تعادل و تراجیح)؛
تقریرات درس فقه محقق اصفهانى (بحث مکاسب)؛
تقریرات درس اصول محقق اصفهانى؛
و رساله‌هاى متعدد در فلسفه، کلام و شرح احادیث اخلاقى (همان، ص ۹۳).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴؛
(۲) ناصرالدین انصاری‌قمى، «درگذشت حضرت‌آیت‌اللّه آقانجفى همدانى»، آینه پژوهش، سال۷، ش۴ (مهر ـ آبان ۱۳۷۵)؛
(۳) محمدعلى ایازى، المفسرون: حیاتهم و منهجهم، تهران ۱۴۱۴؛
(۴) محمد حسینی‌همدانى، انوار درخشان در تفسیر قرآن، چاپ محمدباقر بهبودى، تهران ۱۳۸۰؛
(۵) همو، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه حسینی‌همدانى (نجفى)»، حوزه، سال ۵، ش ۶ (بهمن و اسفند ۱۳۶۷).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳
