از علمای امامیه در قرن سیزدهم ، صاحب آثاری در فقه و کلام و اصول و حدیث . از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست ، در تربت حیدریه به دنیا آمد و بعدها ساکن سبزوار شد و زعامت دینی داشت . وفات او را بعد از ۱۳۰۰ ذکر کرده اند (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء۱، قسم ۲، ص ۴۹۸؛ مدرس ، ص ۲۶۷).
پسرش محمدتقی تربتی (متوفی ۱۳۳۰)، صاحبِ مقدمه الواجب و حاشیه التعادل و التراجیح من الرّسائل ، از فضلای عصر خود و از شاگردان میرزامحمدحسن شیرازی معروف به مجدّد شیرازی (متوفی ۱۳۱۲) بود (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء ۱، قسم ۱، ص ۲۳۹، قسم ۲، ص ۴۹۸).
آثار حسین تربتی عبارت اند از:
الاجتهاد و التقلید که کتابی بزرگ است و در آن از حقیقت ایمان و کفر نیز بحث شده است (امین ، ج ۵، ص ۴۶۳؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۷۱)؛
الرّد علی من ادّعی قطعیّه صدور الاحادیث المرویّه فی الکتب الاربعه ، کتابی در نفی نظریه اخباریان در باره قطعی الصدور بودن روایات کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه ، که آن را در ۱۲۹۶ نوشته است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۰، ص ۲۲۶)؛
المحاکمات بین المحققین الاصولیین ، کتابی در اصول فقه که در آن به داوری میان آرای میرزاابوالقاسم قمی (صاحب قوانین )، محمدتقی حائری اصفهانی (صاحب هدایه المسترشدین ) و برادرش محمدحسین حائری اصفهانی (صاحب فصول ) پرداخته است (همان ، ج ۲۰، ص ۱۳۳؛ همو، ۱۴۰۴، جزء۱، قسم ۲، ص ۴۹۸)؛
شرح الروضه البهیّه که شرحی است بر شرح لمعه شهیدثانی (متوفی ۹۶۶؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۲۹۳؛ مدرس ، همانجا)؛
شرح دعاء النّدبه ، که در آن به رد بابیگری و بهاییگری و اثبات عقیده به رجعت و رد منکران آن نیز پرداخته است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۲۶۰؛ کحّاله ، ج ۳، ص ۳۱۷)؛
و رساله هایی در باره وقف و نکاح و رضاع (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۲۹۸، ج ۲۵، ص ۱۳۶).
به گفته آقابزرگ طهرانی ، اکثر آثار تربتی به خط خودش نزد یدعبداللّه برهان (متوفی ۱۳۸۴)، از فضلای سبزوار، بوده است (۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۷۱، ج ۱۰، ص ۲۲۶، ج ۱۳، ص ۲۶۰، ۲۹۳؛ همو، ۱۴۰۴، جزء ۱، قسم ۳، ص ۱۱۹۶).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه ، جزء۱: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد ۱۴۰۴؛
(۳) امین ؛
(۴) کحّاله ؛
(۵) عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس ، تاریخ علماء خراسان ، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی ، مشهد ۱۳۴۱ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۷
