فیض اللّه عُصاره ، دانشمند جامع الاطراف و مترجم آثاری در طب شرعی از عربی به فارسی در قرن یازدهم . در شوشتر (در منابع اسلامی عربی : تُستر) به دنیا آمد. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست ، جز آنکه در ۱۰۷۸ به دستور فتحعلی خان ، حاکم وقت شوشتر، ترجمه رساله ذهبیه منسوب به امام رضا علیه السلام را شروع کرد (آقابزرگ طهرانی ، الذریعه ، ج ۴، ص ۱۰۳).
آقابزرگ طهرانی در الذریعه ( ج ۴، ص ۱۰۳، ۱۱۴ ـ ۱۱۵؛ج ۹، قسم ۳، ص ۸۵۴) و در طبقات اعلام الشیعه ( الکواکب المنتشره ، ص ۵۸۶) از او یاد کرده است ، ولی نام وی در اعیان الشیعه نیامده است . نام تستری را با لقبهای «ملا» (نصرآبادی ، ص ۵۳۵) و «آخوند» (آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الروضه النضره ، ص ۱، ۴۴۴) ذکر کرده اند.
نصرآبادی (همانجا) او را در ریاضی و نجوم مبرّز دانسته و آقابزرگ طهرانی ( همان ، ص ۴۴۴) علاوه بر اینها، او را پزشکی مطّلع خوانده است . با استناد به بعضی آرای او در باره احکام شرعی صید ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) می توان گفت که با فقه و اصول نیز آشنا بوده است .
آثار تستری عبارت است از:
۱) مفتاح الشفاء (حائری ، ج ۲۲، ص ۳۴۷ـ ۳۴۸) که با نام طب الائمه نیز معرفی شده است ، مجموعه احادیثی است از حضرت علی علیه السلام (برای نمونه رجوع کنید به گ ۵۲ ر) تا امام حسن عسکری علیه السلام (برای نمونه رجوع کنید به گ ۱۱۲ ر) در باره طب ؛ترجمه فارسی هر حدیث پس از متن عربی آن آمده است . مرجوع کنید بهلف این احادیث را از مآخذ گوناگون نقل کرده اما غالباً نام مآخذ را ذکر نکرده است (حائری ، ج ۲۲، ص ۳۴۷). این کتاب مشتمل است بر مقدمه ، پنج باب ومرجوع کنید بهخره ، و در آن به احکام نجوم نیز اشاره شده است (همان ، گ ۱۴۹ ر). از مفتاح الشفاء نسخه های خطی بسیاری باقی مانده است (برای آگاهی از این نسخه ها رجوع کنید به منزوی ؛حائری ، همانجاها؛افشار و دانش پژوه ، ج ۷، ص ۴۰۲؛حسینی اشکوری ، ج ۱۳، ص ۱۲۲).
۲) ترجمه رساله ذهبیه ، که با نام ترجمه الرساله المذهَّبه نیز معرفی شده است ( رجوع کنید به حائری ، ج ۲۲، ص ۳۴۸). این اثر مجموعه احادیثی منسوب به امام رضا علیه السلام در باره طب و بهداشت است . تستری رساله ذهبیه را پس از مفتاح الشفاء ترجمه کرده است ( رساله ذهبیه ، ص ۲). این رساله یکی از مهمترین آثاری است که پس از پدید آمدن سنّت «طب شرعی » (از قرن دوم به بعد) نوشته شده و بین محققان و اندیشمندان شیعه اهمیت خاصی داشته است . علامه مجلسی (ج ۵۹، ص ۳۰۶ ـ ۳۵۶) فصلی را به این کتاب اختصاص داده و بخشهای زیادی از آن را نقل کرده است . در باره انتساب این کتاب به امام رضا علیه السلام بحثهایی شده است (برای آگاهی از این بحثها رجوع کنید به درخشان ، ص ۸۷ ـ ۹۲).
بین ترجمه های مختلف ذهبیه ، ترجمه تستری به سبب همراه داشتن متن عربی و دقت در ترجمه اهمیت بسیاری دارد. از مهمترین ترجمه های ذهبیه ، پیش از ترجمه تستری ، ترجمه ابوعلی حسن بن ابراهیم بن ابوبکر سلماسی در ۶۱۴ است (منزوی ، ج ۱، ص ۴۹۸؛نیز رجوع کنید بهدرخشان ، ص ۱۱۱) و
از مهمترین ترجمه های ذهبیه پس از ترجمه تستری اینهاست :
ترجمه علامه مجلسی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، الذریعه ، ج ۴، ص ۱۰۳)،
ترجمه شمس الدین محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی در ۱۱۳۵ ( آقابزرگ طهرانی ، همانجا) و
ترجمه حسین بن نصراللّه عرب باغی ارومیه ای (استوری ، ج ۲، بخش ۲، ص ۱۹۶).
از ترجمه تستری از ذهبیه نسخه های خطی متعددی باقی مانده است (برای آگاهی از این نسخه ها رجوع کنید به منزوی ، ج ۱، ص ۴۹۹؛حائری ، ج ۲۲، ص ۳۴۸؛افشار و دانش پژوه ، همانجا، ذیل «طب الرضا»).
۳) رساله در بیان انواع حیوان و آداب صید و ذبح و کیفیت آن ، که در باره انواع حیوانات برّی و بحری ، حلال و حرام بودن آنها، نحوه صید و احکام شرعی آن است . تستری این رساله را در سه باب نوشته و در آن به موضوعات فقهی و شرعیِ شکار توجه بسیار کرده است . از این رساله تاکنون یک نسخه شناسایی شده است ( رجوع کنید بهافشار و دانش پژوه ، ج ۵، ص ۴۰).
آقابزرگ طهرانی ( الذریعه ، ج ۹، قسم ۳، ص ۸۵۴) با استناد به نوشته نصرآبادی (ص ۵۳۵) دیوان شعری به تستری نسبت داده ، اما نصرآبادی (همانجا) تنها یک بیت از اشعار او را آورده که در مدح فتحعلی خان است .
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه : الروضه النضره فی علماء الماه الحادیه عشره ، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰؛
(۳) همان : الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران ۱۳۷۲ش ؛
(۴) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک ، تهران ۱۳۵۲ ش ـ ؛
(۵) فیض اللّه عصاره تستری ، ترجمه الرساله المذهبّه ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ، ش ۲/۶۵۷؛
(۶) همو، مفتاح الشفاء ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ،ش ۱/۶۵۷؛
(۷) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ج ۲۲، تهران ۱۳۷۴ش ؛
(۸) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش ؛
(۹) مهدی درخشان « ( در باره ) رساله ذهبیه (در علم طب )، منسوب به حضرت رضا علیه السلام به خط و ترجمه ابوعلی حسن بن ابراهیم سلماسی »، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، سال ۲۵، ش ۱ـ۴ (پاییز ۱۳۶۲)؛
(۱۰) مجلسی ؛
(۱۱) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش ؛
(۱۲) محمدطاهر نصرآبادی ، تذکره نصرآبادی ، چاپ وحید دستگردی ، تهران ۱۳۶۱ ش ؛
دانشنامه جهان اسلام جلد ۷
