تذكره الأولياء ونفحات الانسشعرا-الفشعرای قرن پنجمشعرای قرن چهارمعرفا-الفعرفای قرن پنجمعرفای قرن چهارم

۳۶۹- شیخ ابو سعید بن ابى الخیر، قدّس اللّه تعالى سرّه‏(نفحات الانس)‏

نام وى فضل اللّه بن ابى الخیر است. سلطان وقت بود و جمال اهل طریقت و مشرف القلوب. و در وقت وى همه مشایخ وى را مسخّر بودند. پیر وى در طریقت شیخ ابو الفضل بن حسن سرخسى است.

شیخ ابو سعید گفته که: «یک روز مى ‏آمدم، بر در شارستان سرخس تلّ خاکستر بود ولقمان مجنون بر سر آن نشسته. قصد وى کردم و بر آن بالا شدم. وى پاره بر پوستین مى‏دوخت و ما به وى مى‏نگریستیم- و حضرت شیخ چنان ایستاده بوده است که سایه وى بر پوستین لقمان افتاده بود- چون آن پاره بر پوستین دوخت، گفت: یا با سعید! ما ترا با این پاره بر پوستین دوختیم. پس برخاست و دست ما بگرفت و مى‏برد تا به خانقاه پیر ابو الفضل، و وى را آواز داد.

وى بیرون آمد گفت: یا ابا الفضل این را نگاهدار که از شماست! پیر ما را دست بگرفت و در خانقاه برد و در صفه بنشست، و جزوى برگرفت و در آنجا نظر مى‏کرد. ما را- چنانچه (!) عادت دانشمندان بود- طلبى در سینه پدید آمد که: در آن جزو چیست؟ پیر بدانست گفت: یا با سعید! صد و بیست و چهار هزار پیغمبر را که به خلق فرستادند گفتند: با خلق بگویید که: اللّه! ایشان آمدند، کسانى که این کلمه گفتند در این کلمه مستغرق شدند. شیخ گفت: این سخن آن شب ما را در خواب نگذاشت. بامداد پیش از آفتاب برآمدن، از پیر دستورى خواستیم و به درس تفسیر پیش بو على فقیه آمدیم. چون بنشستیم، خواجه بو على را اوّل درس این آیت‏ بود: قُلِ اللَّهُ، ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ‏ (۹۱/ انعام) در آن ساعت درى در سینه ما گشادند به سماع این کلمه، و ما را از ما فرا ستدند. خواجه بو على آن تغیّر در ما بدید گفت: دوش کجا بوده‏اى؟ گفتم: به نزد پیر ابو الفضل. گفت: برخیز و باز آنجا شو، که حرام بود ترا از آن معنى با این آمدن. ما به نزد پیر ابو الفضل شدیم، واله و متحیّر همه این کلمه گشته. چون پیر ابو الفضل ما را بدید، گفت:

یا با سعید!

مستک شده‏اى همى‏ندانى پس و پیش‏ هان گم نکنى تو این سررشته خویش!

 گفتم: اى شیخ! چه مى‏فرمایى؟ گفت: درآى و بنشین و این کلمه را باش! که این کلمه با تو کارها دارد.

و چون پیر ابو الفضل به رحمت حقّ- تعالى- پیوست، و ما را در مدّت حیات پیر هر اشکال که بودى به وى رجوع افتادى، حلّ اشکال ما را هیچ کس متعیّن نبود الّا شیخ ابو العبّاس. به آمل رفتیم به نزدیک شیخ ابو العبّاس، و یک سال پیش وى بودیم.»

گویند که شیخ ابو العبّاس را، در جماعت خانه صوفیان، موضعى بود که چهل و یک‏ سال در آنجا نشسته بود در میان جمع. اگر شب درویشى نماز افزونى کردى، گفتى: «اى پسر! تو بخسب که این پیر هرچه مى‏کند براى شما مى‏کند، که وى را این به هیچ کار نیست و بدین حاجتى ندارد.» و هرگز در آن یک سال شیخ ابو سعید را نگفت که تو بخسب یا نماز مکن، چنانکه دیگران را. و وى را در برابر خود خانگکى داده بود.

یک شب شیخ ابو العباس از صومعه بیرون آمد، مگر فصد کرده بود و رگش گشاده شده بود، و شیخ ابو سعید از آن حال خبر داشت، برخاست و زود از زاویه خود بیرون آمد، و پیش شیخ آمد و دست وى بشست و ببست و جامه از وى باز کرد و جامه خویش پیش وى داشت،

شیخ بستد و در پوشید. پس جامه شیخ را بشست و نمازى کرد و بر ریسمان افکند، و هم در شب خشک شد، بمالید و درنوردید و پیش شیخ آورد. شیخ اشارت کرد که: «ترا در باید پوشید!» شیخ ابو سعید در پوشید و به زاویه خود رفت. چون بامداد شد، جماعت برخاستند و حاضر آمدند، در شیخ ابو العباس نگریستند جامه شیخ ابو سعید دیدند، و در شیخ ابو سعید جامه شیخ ابو العباس، در تعجّب ماندند. شیخ ابو العبّاس گفت: «آرى، دوش نثارها رفت، همه نصیب این جوان مهنکى آمد. مبارکش باد!»

شیخ ابو سعید گفته است: «روزى دو کس پیش شیخ ابو العبّاس درآمدند و بنشستند و گفتند: ما را با یکدیگر سخنى رفته است. یکى مى‏گوید: اندوه ازل و ابد تمام‏تر، و یکى مى‏گوید:

شادى ازل و ابد تمام‏تر، شیخ چه مى‏گوید؟ شیخ دست به روى فرود آورد و گفت: الحمد للّه که منزلگاه پسر قصّاب نه اندوه است و نه شادى. لیس عند ربّکم صباح و لا مساء. اندوه و شادى صفت تست، و هر چه صفت تست محدث است و محدث را به قدیم راه نیست. پس گفت: پسر قصّاب بنده خداى است در امر و نهى، رهى مصطفى در متابعت سنّت. اگر کسى دعوى راه جوانمردان مى‏کند گواهش این است. چون آن دو کس بیرون شدند، پرسیدیم که: آن دو کس که بودند؟ گفتند: یکى ابو الحسن خرقانى است و یکى ابو عبد اللّه داستانى.

و هم شیخ ابو سعید گفته است که: «چون یک سال به نزدیک شیخ ابو العبّاس مقام کردیم، گفت: بازگرد و با مهنه شو، تا روزى چند این علم بر در سراى تو زنند. ما به حکم اشارت او باز آمدیم با هزار خلعت و فتوح.» پیرى بوده است به مرو از مشایخ ماوراءالنّهر، نام وى محمّد ابو نصر حبیبى، و هرگز شیخ را ندیده بود. وقتى خواجه ابو بکر خطیب- که از ائمه مرو بود و در درس قفّال شیخ را دیده بود- به جهت شغلى قصد نشابور کرد. محمّد حبیبى به نزدیک وى آمد که: «شنیدم که عزم نشابور دارى. مرا سؤالى است، مى‏خواهم که از شیخ ابو سعید بپرسى و جواب باز آرى، و لیکن باید که او نداند که این سؤال من کرده‏ام.» گفت: «آن سؤال چیست؟» گفت: «از وى بپرس که:آثار را محو بود؟» گفت: «من این یاد نتوانم داشت، بر کاغذى بنویس!» بنوشت و به وى داد.

خواجه ابو بکر خطیب گفت که: «چون به نشابور آمدم و در کاروانسراى فرود آمدم، دو صوفى درآمدند و آواز دادند که: خواجه امام ابو بکر خطیب در کاروان مرو کدام است؟ آواز دادم که:

منم. گفتند: شیخ ابو سعید سلام مى‏رساند و مى‏گوید که: ما آسوده نه‏ایم که تو در کاروانسراى فرود آمدى، باید که به نزد ما آیى! گفتم: به گرمابه شوم و غسل کنم آنگاه بیایم. و از آن سلام و پیام حالى عظیم بر من آمد، که یقین دانستم که کس وى را خبر نداده است. به گرمابه شدم و غسل کردم. چون برآمدم، آن دو درویش را دیدم ایستاده با عود و گلاب، گفتند: شیخ ما را به خدمت فرستاده است. چون پیش شیخ آمدم و شیخ مرا بدید گفت:

أهلا لسعدى و الرّسول و حبّذا وجه الرّسول لحبّ وجه المرسل‏

 سلام کردم. جواب داد و گفت: اگر تو رسالت آن پیر را خوار مى‏دارى، سخن او به نزدیک ما عزیز است. تا از مرو بیرون آمده‏اى ما منزل به منزل مى‏شماریم. بیا تا چه دارى و آن پیر چه گفته است! از هیبت شیخ سؤال از خاطرم رفته بود. کاغذ را بیرون آوردم و به شیخ دادم. شیخ گفت: اگر جواب اکنون گویم بر تو لازم شود که بازگردى، شغلى که‏ دارى بگزار و چون بر وى جواب گویم. تا در نشابور بودم هر شب پیش شیخ مى‏بودم. وقت بازگشتن جواب سؤال پیر طلبیدم. گفت: آن پیر را بگوى: لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ (۲۸/ مدثر)، عین نمى‏ماند، اثر کجا ماند؟ سر در پیش افکندم و گفتم که: مفهوم نشد. گفت: این در بیان دانشمندى نیاید، این بیتها یاد گیر و با وى بگوى:

جسمم همه اشک گشت و چشمم بگریست‏ در عشق تو بى‏جسم همى باید زیست‏
از من اثرى نماند، این عشق از چیست؟ چون من همه معشوق شدم، عاشق کیست؟

 گفتم: شیخ بفرماید تا بر جایى ثبت کنند! حسن مؤدّب را فرمود تا بنوشت. چون به مروآمدم، در وقت پیر محمّد حبیبى بیامد. قصّه را جمله با وى بگفتم، و آن بیتها برخواندم. چون بشنید، نعره‏اى بزد و بیفتاد و از آنجا دو کس او را بیرون بردند. و هفتم روز در خاک بود.»

شیخ- قدّس سرّه- گفته است: «بر رسته دگر باشد و بر بسته دگر.»

آنچه از علوم تعلّق به تقریر زبان دارد، و متمسّک آن طایفه‏ «إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‏ أُمَّهٍ» (۲۳/ زخرف) است، بر بسته است. تا حیات عاریتى زبان را به تحریک مدد مى‏کند در بیابان غرورش سرابى مى‏نماید. چون ناصیه ملک‏الموت پدید آید، پیرایه عاریت از سر زبان بردارند و رسوایى مرد ظاهر شود. و آنچه تعلّق به دل دارد، بر رسته است و از وى توقّع ثمرات بسیار در دین و دنیا.

روزى قوّال در پیش شیخ این بیت مى‏خواند:

شیخ گفت: «این بیت که گفته است؟» گفتند: «عماره.» گفت: «خیزید تا به زیارت وى شویم!» شیخ با جمعى به زیارت وى شدند.

این رباعى بر زبان حضرت شیخ گذشته است:

در راه یگانگى نه کفر است و نه دین‏ یک گام ز خود برون نه و راه ببین‏
اى جان و جهان! تو راه اسلام گزین‏ با مار سیه نشین و با خود منشین‏

و هم حضرت شیخ فرموده‏اند که: «این ابیات را در پیش جنازه ما برخوانید:

خوب‏تر اندر جهان از این چه بود کار؟ دوست بر دوست رفت و یار بر یار
آن همه اندوه بود و این همه شادى‏ و آن همه گفتار بود و این همه کردار

» شیخ را پرسیدند از معنى این خبر که: «تفکّر ساعه خیر من عباده سنه.» شیخ گفت:

«اندیشه یک ساعته در نیستى خود، بهتر از عبادت یک‏ساله در اندیشه هستى خود.» بعد از آن گفت:

تا روى ترا بدیدم اى شمع طراز نه کار کنم نه روزه دارم نه نماز
چون با تو بوم مجاز من جمله نماز چون بى‏تو بوم نماز من جمله مجاز

استاد ابو صالح، که مقرى شیخ بود، بیمار شد. حضرت شیخ مر ابو بکر مؤدّب را، که ادیب‏فرزندان شیخ بود، بخواند و بفرمود که: «دوات و قلم و پاره‏اى کاغذ بیار تا براى بو صالح چیزى بنویسم.» دوات و قلم و کاغذ آورد، شیخ گفت: «بنویس:

حورا به نظاره نگارم صف زد رضوان به عجب بماند و کف بر کف زد
یک خال سیه بر آن رخان مطرف زد ابدال ز بیم چنگ در مصحف زد»

خواجه ابو بکر مؤدّب آن را بنوشت، و به نزدیک ابو صالح بردند و بر وى بستند. در حال صحّت یافت و همان روز بیرون آمد.

روزى شیخ بیرون آمد و در زیر درختى نشست که برگ آن زرد شده بود، و این بیت خواند:

تو از مهر زرد و من از مهر زرد تو از مهر ماه و من از مهر ماه‏

شیخ را گفتند: «فلان بر روى آب مى‏رود!» گفت: «سهل است. بزغى و صعوه‏اى نیز بر آب برود.» گفتند: «فلان کس در هوا مى‏پرد!» گفت: «زغنى و مگسى نیز در هوا مى‏پرد.» گفتند:

«فلان کس در یک لحظه از شهرى به شهرى مى‏رود!» گفت: «شیطان نیز در یک نفس از مشرق به مغرب مى‏رود. این چنین چیزها را بس قیمتى نیست. مرد آن بود که در میان خلق نشنید و داد و ستد کند و زن خواهد و با خلق درآمیزد، و یک لحظه از خداى خود غافل نباشد.»

شیخ را پرسیدند که: «تصوّف چیست؟» گفت: «آنچه در سر دارى بنهى، و آنچه در کف دارى بدهى، و از آنچه بر تو آید نجهى.»

و هم شیخ گفته: «اللّه و بس، و ما سواه هوس، و انقطع النّفس.»

و هم شیخ گفته: «حجاب میان بنده و خداى، زمین و آسمان نیست، عرش و کرسى نیست. پنداشت و منى تو حجاب است. از میان برگیر و به خداوند رسیدى.»

شیخ فرموده‏اند که: «در سفر بودیم، به دیهى رسیدیم گفتیم: اینجا از پیران هیچ کس بوده است؟ گفتند: پیرى بوده است که وى را داد مى‏گفته‏اند. گفتیم: هیچ کس هست که وى را دیده باشد؟ گفتند: اینجا پیرى است دیرینه که وى را دیده است. فرستادیم تا آن پیر بیامد، مردى به شکوه بود. پرسیدیم که: تو داد را دیده‏اى؟ گفت: کودک بودم که وى را دیدم. گفتیم که: از وى چه شنیدى؟ گفت: مرا قوّت آن نبود که سخن وى دانستمى، لیکن یک سخن یاد دارم از او. روزى مرقّع‏دارى‏ از راه رسید و به نزدیک وى درآمد و سلام کرد و گفت: پاى‏افزار بیرون کنم، ایّها الشّیخ که به تو بیاسایم، که گرد همه عالم بگشتم خود نیاسودم و آسوده‏اى نیز ندیدم. پیر گفت: چرا از خویش دست نداشتى تا تو خود بیاسودى و خلق هم به تو بیاسودندى؟

ما گفتیم:این سخنى تمام است که آن پیر گفته، برتر از این سخن نباشد.»

و هم شیخ فرموده‏اند: «اصل این حدیث آن باشد که مرد را به او باز نگذارند. رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- مى‏ گفتى: «اللّهمّ لا تکلنى إلى نفسى طرفه عین و لا أقلّ من ذلک، مرا یک چشم زدن به خود باز مگذار و کم از آن!»

«ما به مرو بودیم. پیرى صرّاف را بدیدیم گفت: اى شیخ! در همه عالم هیچ کس را نگذارد تا شربت آب به من دهد، یا بر من سلام کند. و همه خلق مى‏خواهند تا ساعتى از خود برهند، و من مى‏خواهم که بدانم که یک ساعت کجا ایستاده‏ام. به آخر عمر آتشى در وى افتاد و بسوخت.»

و هم شیخ فرموده‏اند: «و لذکر اللّه اکبر. ذکر خداوند بزرگتر است، نه چنانکه تو او را یاد کنى، چنانکه او [ترا یاد کند ذکر خداوند بزرگتر بود. ذکر تو پیدا بود که تا کجا بود. ترا بباید جست این حدیث را و به جدّ فرا پیش باید گرفت. آن مرد گفت با آن پیرزن که: خداى را کجا جویم؟ گفت: دوست مادر! کجاش جستى که نیافتى؟ هر کجاش جویى یابى. من طلب وجد، هر که جست یافت و هر که جوید یابد.»

و هم شیخ فرموده‏اند که: «جوانى به نزدیک پیرى در شد و گفت: اى پیر مرا سخنى بگوى! پیر ساعتى سر فروبرد و تفکّر کرد، پس سر برآورد و گفت: اى جوان! انتظار جواب مى‏برى؟ گفت: آرى. پیر گفت: هرچه دون حقّ است- جلّ جلاله- کراى سخن نکند، و هرچه سخن حقّ است- عزّ و علا- به عبارت در نیاید. إنّ اللّه- تعالى- أجلّ من‏ أن یوصف بوصف او یذکر بذکر.»

یکى از این طایفه گفته است که: «مدّتى پیش شیخ ابو سعید بودم. خواستم که به بغداد روم، مرا گفت: چون به بغداد روى و ترا پرسند که چه دیدى و چه فایده گرفتى، چه خواهى گفت؟ گویى رویى و ریشى دیدم؟ گفتم: تا شیخ چه فرماید. شیخ گفت: هر که تازى داند این بیتها بر وى خوان:

قالوا: خراسان أخرجت شیئا لیس له فى جماله ثانى‏
فقلت: لا تنکروا محاسنه‏ فمطلع الشّمس من خراسان‏

و هر که تازى نداند این رباعى بر وى خوان:

سبزىّ و بهشت نوبهار از تو برند آنى که به خلد یادگار از تو برند
در چینستان نقش و نگار از تو برند ایران همه فال روزگار از تو برند

خدمت شیخ از استاد ابو على دقّاق پرسید که: «این حدیث بر دوام بود؟» استاد گفت:

«نه.» شیخ سر در پیش انداخت. ساعتى دیگر سر برآورد و گفت: «اى استاد! این حدیث بر دوام بود؟» گفت: «نه.» شیخ دیگر بار سر در پیش افکند. ساعتى دیگر سر برآورد و گفت: «اى استاد! این حدیث بر دوام بود؟» گفت: «اگر بود نادر بود.» شیخ دست بر هم زد و گفت: «این از آن نادرهاست.»

خدمت شیخ شب جمعه، وقت نماز خفتن، چهارم شعبان، سنه اربعین و اربعمائه از دنیا رفته، و عمر ایشان هزار ماه بوده است.[۱]

 

[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫

نمایش بیشتر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا
-+=