دانشمند ایتالیایی نیمه اول قرن ششم / دوازدهم ، مترجم آثار علمی از زبانهای عربی و عبری به لاتینی . از زندگی او اطلاع زیادی نداریم ، تنها براساس بعضی آگاهیها، از جمله اطلاعاتی که وی از بعضی رصدهایش ــ شامل وضع سیارات و محل و زمان ثبت رصدها ــ تهیه کرده و در لابلای ترجمه هایش وارد شده ، می دانیم که بین سالهای ۱۱۳۵ـ ۱۱۴۵ میلادی در بارسلونِ اسپانیا زندگی می کرده و در آنجا به کار علمی (ترجمه ) می پرداخته است (فرهنگ سده های میانه < ، ذیل “Plato of Tivoli” ).
پلاتو اهل تیولی ، شهر کوچکی در نزدیکی رم ، بوده و اشتهار او به «تیولیایی » به همین دلیل است . این شهر در زبان لاتینی «تیبور» نامیده می شود ( بریتانیکا ، ذیل “Tivoli” )، بنابراین ، در منابع بسیاری ، از جمله سطور آغازین ترجمه او از کتاب العمل بالاسطرلاب ابن صفّار ( رجوع کنید به ادامه مقاله )، وی را پلاتوی تیبورتینوس (= پلاتو اهل تیبور) نیز معرفی کرده اند (کونیچ ، بخش ۱۰، ص ۴۹؛نیز رجوع کنید به بتانی ، مقدمه نالینو، ص ۵۰؛
اشتاین اشنایدر ، ص ۶۲؛طوقان ، ص ۲۴۷).
چون پلاتو در بارسلون می زیسته ، بعضی منابع (از جمله د.جودائیکا ، ج ۸، ستون ۵۱) او را بنادرست اسپانیایی دانسته اند، ولی ایتالیایی بودن وی محرز است (لیندبرگ ، ص ۲۷۷).
ترجمه های پلاتو اثر مهمی بر پیشرفت دانش ریاضی در اروپای سده های میانه داشت و در مواردی ترجمه های او نخستین کوشش برای انتقال علوم از زبانهای دیگر به لاتینی به حساب می آید؛مثلاً ترجمه او از کتاب اربع مقالات بطلمیوس ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) که نخستین ترجمه لاتینی از آثار بطلمیوس است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱۱، ص ۳۱). پلاتو در بارسلون با همکاری دانشمند و مترجم یهودی ، ابراهیم برخیا، به ترجمه می پرداخت و عربی را نیز از همو فرا گرفته بود (اشتاین اشنایدر، همانجا). پلاتو با ترجمه کتاب هندسه ابراهیم برخیا از عبری به لاتینی ، به رشد دانش هندسه نیز کمک زیادی کرد ( رجوع کنید به ادامه مقاله )، ولی بعضی دانشمندان بعد از او، از جمله ادموند هالی دانشمند انگلیسی (متوفی ۱۷۴۲) و بیلی دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۷۹۳) در اعتبار علمی پلاتو در دانش نجوم تردید نموده اند ( فرهنگ سده های میانه، همانجا).
ترجمه های پلاتو بارها در سده های میانه به چاپ رسیده است و نسخه های خطی زیادی از آثار او وجود دارد.در قرون اخیر، نخستین کوشش برای بازشناسی سهم پلاتوی تیولیایی در توسعه علوم در سده های میانه ، از سوی بونکومپانیی دانشمند ایتالیایی (متوفی ۱۸۹۴) صورت گرفت .
آثار.
۱) مهمترین اثر نجومی که پلاتو از عربی به لاتینی برگردانیده De motu stellarum نام دارد، که ترجمه زیج صابی ، نوشته ابوعبدالله محمدبن جابر بتانی * است . به نظر نالینو (بتانی ، مقدمه ، ص ۶۰) مصحح و مترجم زیج صابی به لاتینی ، ترجمه پلاتوی تیولیایی از روی نسخه ای انجام گرفته است که کهنترین دستنویس عربی موجود این کتاب در کتابخانه اسکوریال (درن بورگ ، ج ۲، قسم ۳، ص ۶) نیز از روی آن تحریر شده است . ترجمه این کتاب تأثیر بسیار مهمی بر ادامه سیر تکاملی ریاضیات (بویژه هندسه ) در اروپا داشته است . این تأثیر بویژه از شرحی که رگیومونتانوس ، ستاره شناس و ریاضیدان مشهور آلمانی قرن نهم / پانزدهم ، به صورت حاشیه بر ترجمه پلاتو نوشته ناشی شده است (سزگین ، ج ۵، ص ۲۸۸).
شرح رگیومونتانوس عیناً به خط خودش بر حاشیه چاپهای ترجمه پلاتو از زیج بتانی به چاپ رسید. پلاتو علت انتخاب زیج بتانی را برای ترجمه ، ایجاز سخن بتانی در مقایسه با بطلمیوس می داند ( زندگینامه علمی دانشوران ،همانجا)؛اما در ترجمه کتاب ، پلاتو جدولهای ریاضی را حذف کرده (سزگین ، ج ۶، ص ۱۸۶) و گاه نیز دچار اشتباه و بدفهمی شده است . این ترجمه دوبار چاپ شده و چند نسخه خطی نیز از آن وجود دارد (کارمدی ، ص ۱۳۰). در قرن سیزدهم / نوزدهم ، دولامبر دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۸۲۲) برای نگارش اثر مشهورش > تاریخ نجوم در سده های میانه < از متن چاپی ترجمه پلاتو استفاده کرده ، و خطاهای موجود در این ترجمه دولامبر را در موارد بسیار به بیراهه کشانده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱، ص ۵۱۳).
۲) ترجمه رساله در مساحات ابراهیم برخیا، تحت عنوان Liber Embadorum ، که از زبان عبری صورت گرفته ، مهمترین ترجمه پلاتو در ریاضی است . او این کتاب را در ۱۱۴۵ میلادی ترجمه کرد (سارتون ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۱۸۳). ترجمه کتاب ابراهیم ، تأثیر بسیار زیادی بر تکامل ریاضیات داشته است و یکی از سرچشمه های ریاضیات اروپایی به شمار می رود (همانجا)، بویژه از آن جهت که ابراهیم برخیا در این کتاب بعضی از قضایای هندسی و ریاضی را برای نخستین بار عرضه کرده است ؛از جمله در این کتاب ، نخستین بار، حل کامل معادله درجه دوم ۰ -ax+b= 2 x عرضه شده است ( فرهنگ سده های میانه ، همانجا). با ترجمه این کتاب بود که دنیای لاتین زبان با حل این معادله آشنا شد ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱۱، ص ۳۲). همچنین ، کتاب ابراهیم ، بعد از پاپیروسهای مصری بسیار کهن ، نخستین کتابی است که دستور محاسبه حجم هرم ناقص را به دست داده است ( د. جودائیکا ، ج ۲، ستون ۱۳۲). لئوناردو فیبوناچی ریاضیدان مشهور ایتالیایی (متوفی ۱۲۴۰ میلادی ) بویژه از ترجمه این کتاب در پژوهشهای خود سود فراوانی جُست ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۴، ص ۶۰۹)؛او بسیاری از عبارتهای کتاب ابراهیم را از ترجمه پلاتو در اثر مشهور ریاضی خود، > اعمال هندسی < ، وارد کرد (همانجا).
۳) ترجمه کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته و اجزائه از ابوالقاسم احمدبن عبدالله بن صفّار ( رجوع کنید به ابن صفّار) با عنوان De usu astrolabi ، که کارمدی (ص ۱۴۲ـ۱۴۳) بنادرست آن را به مجریطی * نسبت داده است . تاریخ دقیق این ترجمه که از زبان عربی به لاتینی انجام گرفته ، معلوم نیست . پلاتو علت رغبت به ترجمه این کتاب را موثقتر و علمیتر بودن کار ابن صفّار از بسیاری دیگر نویسندگانی که درباره اسطرلاب کتاب نوشته اند ذکر کرده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱۱، ص ۳۱). به نظر کونیچ (بخش ۱۰، ص ۴۹) ترجمه پلاتو آزاد ولی معتبر و جامع است . او همچنین (بخش ۱۰، ص ۵۲) فصلهای مختلف ترجمه پلاتو را با متن عربیِ این کتاب ، که میلاس والیکروزا به چاپ رسانده ، تطبیق کرده و آنها را همانند یافته است . این ترجمه به چاپ نرسیده اما چند نسخه خطی از آن به جای مانده است (کارمدی ، ص ۱۴۳).
۴) ترجمه کتاب الموالید از ابوعلی یحیی بن غالب خیّاط * ، تحت عنوان De iudiciis nativitatum . این اثر کتابی در احکام نجوم است که پلاتو آن را در ۱۱۳۶ میلادی ترجمه کرده است (سزگین ، ج ۷، ص ۱۲۱). این ترجمه نیز به چاپ نرسیده ولی چند نسخه خطی از آن وجود دارد (کارمدی ، ص ۴۹ـ۵۰).
۵) ترجمه کتاب الاربعه یا اربع مقالات بطلمیوس * در احکام نجوم ، تحت عنوان Quadripartitum . ترجمه پلاتو از این کتاب در ۱۱۳۸ میلادی از روی متنی که ابراهیم بن صلت آن را برگردانیده و حنین بن اسحاق آن را اصلاح کرده ، صورت گرفته است (سزگین ، ج ۷، ص ۴۳). این ترجمه در گذشته چندبار به چاپ رسیده و چند نسخه خطی نیز از آن باقی مانده است (کارمدی ، ص ۱۸).
۶) ترجمه کتاب الاختیارات علی بن احمدعمرانی * ،ریاضیدان و ستاره شناس اهل موصل ، با عنوان De electionibus horarum . پلاتو این کتاب را احتمالاً به کمک ابراهیم برخیا و بین سالهای ۵۲۷ ـ ۵۲۸/ ۱۱۳۳ـ۱۱۳۴ ترجمه کرده است (سزگین ، ج ۷، ص ۱۶۶). بخشی از این ترجمه به کوشش میلاس والیکروزا به چاپ رسیده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱۱، ص ۳۲) و نسخه های خطی زیادی نیز از آن باقی مانده است ( رجوع کنید به کارمدی ، ص ۱۳۷ـ ۱۳۸).
۷) ترجمه بخشی از کتاب اَلکارِمِهتر (اثر بزرگ ) نوشته ابوبکر حسن بن ابی الخصیب ستاره شناس و احکامی قرن سوم هجری که در غرب به نام Albubather Alkasan معروف است . الکارمهتر از چهار رساله مجزا تشکیل شده است
وپلاتوبخش چهارم آن را با عنوان تأویل سنی الموالید ( De revolutionibus nativitatum ) ترجمه کرده است (سزگین ، ج ۷، ص ۱۲۳؛کارمدی ، ص ۱۳۷). این ترجمه تاکنون چاپ نشده و تنها یک نسخه خطی از آن باقی مانده است (کارمدی ، همانجا).
۸) ترجمه رساله کوچکی در احکام نجوم به نام فصول فی علم النجوم للاسرائیلی ، نوشته اسرائیلی ، ستاره شناس و احکامی یهودی که چیزی از زندگی وی نمی دانیم . تا پیش از پیدا شدن نسخه خطی متن عربی این رساله ، به قرینه ذکر نام منصور در عنوان ترجمه لاتین (که البته به اهدای آن به الحاکم بامراللّه ابوعلی منصور، خلیفه فاطمی ، مربوط بود)، نویسنده آن ابوعلی یحیی بن ابی منصور، نخستین فرد از خاندان بنومنجم * ، دانسته شده بود (اشتاین اشنایدر، ص ۶۴). این اثر به محمدبن زکریای رازی (کارمدی ، ص ۱۳۲؛زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا) نیز نسبت داده شده بود، اما با کشف نسخه خطی عربی ، نام نویسنده آن روشن گشت (سزگین ، ج ۷، ص ۱۷۵ـ۱۷۶). پلاتو این کتاب را در ۵۳۰/۱۱۳۶ با عنوان Iudica Almansoris ترجمه کرد، که بارها به چاپ رسیده ، و چندین نسخه خطی نیز از آن وجود دارد (کارمدی ، ص ۱۳۳). واده نیز این رساله را در ۱۳۴۲ ش / ۱۹۶۳، در > سالنامه اسلام شناسی < به چاپ رسانده است .
۹) ترجمه کتاب تربیع الدایره ارشمیدس . پلاتو این کتاب را با عنوان In quadrantum circuli ، احتمالاً به کمک ابراهیم برخیا ( فرهنگ سده های میانه ، همانجا) و براساس ترجمه ثابت بن قره از رساله ارشمیدس ، همراه با اشتباهات زیادی ترجمه کرده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱، ص ۲۲۷). این ترجمه را کلاگت به چاپ رسانده است .
۱۰) ترجمه کتاب الاُکَر ثاوذوسیوس ، با عنوان Sphaerica . این ترجمه براساس ترجمه حنین بن اسحاق از کتاب ثاوذوسیوس صورت گرفته است ( زندگینامه علمی دانشوران ، ج ۱۱، ص ۳۲) و انتساب آن به پلاتو محل تردید است ( فرهنگ سده های میانه ، همانجا؛اشتاین اشنایدر، ص ۶۶).
۱۱) ترجمه رساله در رمل ، متعلق به شخصی به نام الفکینی ، که به نام Questiones geomantice و یا با عنوانLiber Arenalis scientie ، احتمالاً در ۵۲۹/۱۱۳۵ صورت گرفته است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا؛سارتون ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۲۵۶).
منابع :
(۱) جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۳ـ۱۳۵۷ ش ؛
(۲) قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات والفلک ، بیروت ?( ۱۹۶۳ ) ؛
(۳) دیوید لیندبرگ ، سرآغازهای علم در غرب ، ترجمه فریدون بدره ای ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛
(۴) Muh ¤ ammad b. Dja ¦ b ¦ â r Batta ¦ n ¦ â , Al-Batta ¦ n i ¦ sive Albatenii Opus astronomicum…, Arabic, ed. C. A. Nallino, Rome 1899;
(۵) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956;
(۶) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, vol. é , fascs. 2-3, Paris 1941;
(۷) Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.vv. “Archimedes” (by Marshall Clagett), “Al-Batta ¦ n ¦ â ” (by Willy Hartner), “Fibonacci, Leonardo” (by Kurt Vogel), “Plato of Tivoli” (by Lorenzo Minio-Paluell);
(۸) Dictionary of the Middle Ages, ed. Joseph R. Strayer, NewYork 1982-1987, s.v. “Plato of Tivoli” (by Charles S. F. Burnett);
(۹) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982;
(۱۰) Paul Kunitzsch, The Arabs and the stars, Northampton 1989;
(۱۱) The New Encyclopaedia Britannica, Chicago 1985, Micropaedia ;
Fuat Sezgin,
(۱۲) Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(۱۳) Moritz Steinschneider, Die europجischen غbersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, repr. Graz 1956.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
