معاد یعنی چه؟

علائم قیامت

س ۳۸۸ – خداوند متعال مى فرماید: فارتقب یوم تاءتى السمائ بدخان مبین یغشى الناس ، هذا عذاب اءلیم . (دخان : ۱۰ و ۱۱)- پس در انتظار روزى باش که آسمان دودى نمایان بر مى آورد، که مردم را فرا مى گیرد. این است عذاب پر درد.آیا این عذاب تا به حال نازل شده ، یا بعد از این واقع خواهد شد؟
ج – از کلمه (فارتقب ): (یعنى در انتظارش باش )، برمى آید که هنوز واقع نشده است .

س ۳۸۹– آیا تا روز قیامت واقع مى شود؟
ج – بله به حسب ظاهر آیه ، وعید است به عذابى که عبارت است از آمدن دخان مبین از آسمان که (یغشى الناس ) یعنى همه مردم را فرا مى گیرد، و ظاهرا چنین واقعه اى بعد از حضرت رسول اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم و قبل از قیام قیامت واقع خواهد شد.

س ۳۹۰– آیا از گفتار خداوند متعال در چند آیه بعد از آیه گذشته بر نمى آید که این امر واقع شده است ، آنجا که مى فرماید: ثم تولوا عنه و قالو: معلم مجنون (دخان ۱۴)پس از او روى برتافتند و گفتند: این ، تعلیم یافته اى دیوانه است .
ج – آیه ابا ندارد، ولى اشعار دارد که این عذاب بعد از حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله و سلم واقع خواهد شد، و هنوز واقع نشده است و اینکه (تاءتى السماء بدخان ) یعنى آسمان دود برمى آورد، آن هم با وصف (مبین ) یعنى آشکارا، و علاوه بر این (یغشى الناس ) یعنى همه مردم و اهل عالم را فرا مى گیرد.

س ۳۹۱– آیا وقتى سد یاءجوج و ماءجوج بسته شد که راه جنگى دیگر براى حمله وجود نداشت ؟
ج – یک تنگه بیشتر نبود روى آن سدى نباشد و براى استحکام لابلاى آن آهن استعمال شد، چنان که خداوند متعال از زبان ذوالقرنین مى فرماید: آتونى زبر الحدید…) (کهف : ۹۶): (و قطعات بزرگ آهن را بیاورید…) و در عالم پنج سد زده شد، یکى سد بابل و دیگرى سد دانیال در شهر تفلیس ک و دیگر سد یاءجوج و ماءجوج ، و دو سد دیگر که همه آنها به مرور زمان از هم پاشیده شد، و این ، یکى از اشراط ساعت و علائم قیامت است .

حقیقت معاد و تفاوت هاى نظام قیامت با دنیا

س ۳۹۲– آیا صور نوعى بعد از خروج از عالم نیز ماده دارند؟
ج – وجود برزخى و مجرد است ، صور نوعى مادى نداریم .

س ۳۹۳– پس چرا در منظومه سبزوارى قدس سره چنین آمده است ؟
چ – در منظومه چنین چیزى نیست و نباید باشد، صورتهاى نوعى ماده ندارد.

س ۳۹۴– آیا جمله (على اءن نسوى بنانه ) در آیه اءیحسب الانسان اءن لن نجمع عظامه ؟! بلى قادرین على اءن نسوى بنانه . (قیامت : ۳ و ۴): (آیا انسان مى پندارد که هرگز ریزه استخوانهایش را گرد نخواهیم آورد؟! آرى ، ما توانایى آن را دارمى که (خطوط) سرانگشتان او را درست (و بازسازى ) کنیم .) ظهور در ماده ندارد؟
ج – اکل و شرب از این بالاتر است . خداوند سبحان مى فرماید: ثم انکم اءیها الضالون المکذبون ، لاکلون من شجر من زقوم ، فمالئون منها البطون ، فشاربون علیه من الحمیم ، فشاربون شرب الهیم …) (واقعه : ۵۱ ۵۵)- آنگاه شما اى گمراهان دروغپرداز، قطعا از درختى که از ز قوم است خواهید خورد، و از آن شکمهایتان را پر خواهید کرد، و روى ان از آب جوش مى نوشید (مانند) نوشیدن شتران تشنه .

س ۳۹۵– خداوند سبحان در جاى دیگر درباره درخت (زقوم ) مى فرماید: انها شجره تخرج فى اءصل الجحیم . (صافات : ۶۴)
– آن ، درختى است که در قعر آتش سوزان مى روید.سؤ ال این است که چگونه درخت در اصل جحیم و در قعر آتش سوزان مى روید؟!
ج – اگر خدا بخواهد، مى شود.

س ۳۹۶– خداوند متعال بعد از آیه گذشته باز در تفسیر درخت (زقوم ) مى فرماید: طلعها کاءنه رؤ وس الشیاطین . (صافات : ۶۵)
– میوه اش گویى چون کله هاى شیاطین است .
معناى این آیه چیست ؟
ج – یعنى میوه هاى آن به صورت سر شیطان است ، در سوره واقعه مى فرماید: لاکلون من شجر من زقوم ، فمالئون منها البطون (واقعه گ ۵۲ و ۵۳) قطعا از درختى که از ز قوم است خواهید خورد، و از آن شکمهایتان را پر خواهید کرد. یعنى با غذا شکمهایشان پر مى شود، و با حمیم جهنم از آنها پذیرایى مى شود. تشریفات مهمانى آنها این است ، میوه آنها نیز به صورت سرهاى شیاطین است !

س ۳۹۷– در دنیا که درخت در آتش سبز نمى شود؟
ج – همه آیات عالم آخرت ، نظامى دارد که مغایر نظام امروز عالم است ما است . براى نمونه در عالم دنیا خیلى چیزها امکان ندارد صد سال بیشتر بماند، ولى در آنجا صدها هزار سال ممکن است بماند، بلکه جوانتر هم مى شود؛ بنابراین ، اینکه درخت ، در قعر جهنم سبز شود و میوه دهد، نظامى است مخصوص به عالم جهنم و ربطى به دنیا ندارد که مورد اشکال شود.

س ۳۹۸– در ادامه آیات مربوط به ز قوم در سوره صافات آمده است : انهم اءلفوا آباءهم ضالین (صافات : ۶۹)آنها پدران خود را گمراه یافتند.
آیا در قعر جحیم واقع شدن درخت ، و پیروى آنان از پدران گمراهشان به هم ربط دارد؟ اگر هست چیست ؟
ج – ناچار باید مناسبتى بین ان دو باشد، مناسباتى بین نظام آنجا و نظام اینجا وجود دارد، باید فکر کرد و دید که چه ربطى بین این دو وجود دارد.

س ۳۹۹– مرجع ضمیر (انهم ) در این آیه با مرجع ضمیر آیه قبل ، یکى است .
ج – خوب ، باشد.

چگونگى بازگشت امور به خداوند در قیامت

س ۴۰۰– خداوند مى فرماید: اءلا الى الله تصیر الاءمور. (شورى : ۵۳)آگاه باشید که همه کارها به خدا مى گردد.چگونه در روز قیامت ، امور به سوى خداوند متعال بازگشت مى کند؟
ج – خداوند متعال مى فرماید: لقد کنت فى غفله من هذا، فکشفنا عنک غطاءک ، فبصرک الیوم حدید. (ق .۲۲)واقعا که از این حال ، سخت در غفلت بودى ، ولى ما پرده را از جلوى چشمانت برداشتیم ، لذا امروز دیده ات تیز است .بنابر آیه شریفه فوق الآن هم (الى الله تصیر الاءمور.) الآن هم قیامت بر پا است ، و قیامت به عالم احاطه دارد، منتهى ما پشت پرده هستیم و در قیامت پرده برداشته مى شود.اساسا آیاتى که در قیامت کبرى ظهور دارند، در روایات در سه معنى استعمال شده اند:
۱- قیامت کبرى .
۲- رجعت .
۳- ظهور حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه الشریف .
مانند این آیه که مى فرماید: و یوم نحشر من کل امه فوجا ممن یکذب بآیاتنا، فهم یوزعون (نمل : ۸۳)
و آن روز که از هر امتى ، گروهى از کسانى را که آیات ما را تکذیب کرده اند، محشور مى گردانیم ، پس آنان نگاه داشته مى شوند تا همه به هم پیوندند.
این آیه شریفه مى فرماید: از هر امت دسته اى را محشور مى کنیم ، و این با قیامت کبرى قابل تطبیق نیست ، زیرا خود قرآن در وصف قیامت مى فرماید: و حشرناهم فلم نغادر منهم اءحدا. (کهف : ۴۷)و همگان را محشور مى کنیم و هیچ کس را باقى نمى گذاریم .

رجوع به جهنم نیز، رجوع به خداست

س ۴۰۱– خداوند متعال مى فرماید: انا لله و انا الیه راجعون (بقره : ۱۵۶)
ما از آن خدا هستیم ، و به سوى او باز مى گردیم .
تردیدى نیست که این معنى نسبت به بهشتیان درست است ، ولى نسبت به کسانى که به جهنم مى روند، چگونه (انا الیه راجعون ) تصور مى شود؟
ج – (انا لله ) یعنى ما مملوک خدایم و او شریک ندارد، و (انا الیه راجعون ) یعنى همه به سوى خدا رجوع مى کنیم . و رجوع به جهنم نیز، رجوع به خداست ؛ زیرا خداوند متعال به تمام موجودات از جمله جهنم احاطه دارد، چنانکه مى فرماید:(انه بکل شى ء محیط) (فصلت : ۵۴)
– و او به هر چیز محیط است .

س ۴۰۲– آیا ندیدن بهشت و نعمتهاى بهشتى براى اشخاصى که رحمت و مغفرت پروردگار شامل حالشان نمى شود، با گفتار پروردگار که مى فرماید: فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم حدید (ق : ۲۲): (پس ما پرده را از جلوى چشمانت برداشتیم ، لذا دیده ات تیز است .) منافات ندارد؟
ج – خیر، ندیدن بهشت با (بصرک الیوم حدید) منافات ندارد؛ زیرا آنان عذاب را مى بینند، و بصیرت و چشم دلشان به دیدن جهنم ، حدید و تیز است .

چرا معاد؟!

س ۴۰۳– چرا روح بعد از بیرون آمدن از بدن و استکمال ، دوباره به بدن باز مى گردد؟
ج – براى اینکه مجازات خود را ببیند. اثر اعمال در نفس انسان نقش بسته است ، در برزخ که مانند بازداشتگاه قبل از دادگاه است ، آنها را به صورت خاص و در قیامت به صورت دیگر مشاهده مى کند و دلیل هاى نقلى و سمعى بسیار در سراسر قرآن بر این مطلب دلالت دارد.

نمونه اى از آیاتى که بر معاد دلالت مى کنند

س ۴۰۴– از دو آیه شریفه ذیل ، کدامیک بیشتر بر معاد دلالت دارد؟خداوند سبحان در جایى مى فرماید: کما بداءکم تعودون (اعراف : ۲۹)همان گونه که شما را پدید آورد، (به سوى او) باز مى گردید.و در جاى دیگر مى فرماید: بلى قادرین على اءن نسوى بنانه (قیامت : ۴)آرى ما توانایى آن را داریم که (اثر) سرانگشتان او را درست (بازسازى ) کنیم .
ج – یا هر دو! خداوند بعد از آیه نخست مى فرماید: فریقا هدى ک و فریقا حق علیهم الضلاله . (اعراف : ۳۰)- گروهى را هدایت نموده ، و گروهى گمراهى بر آنان ثابت شده است .یعنى همان گونه که در (عالم ذر) دو دسته بودند: فریقا هدى ، فریقا حق علیهم الضلاله در بازگشت نیز همین طور خواهند بود.

س ۴۰۵– کدام آیه بیشتر بر معاد دلالت دارد؟
ج – (تعودون ) نص در معاد است ک چنانکه (على اءن نسوى بنانه ) نیز نص است ، آیه نخست مى فرماید: به همان صورت که خداوند در وحله اول شما را آفرید، در آخر نیز به همان طور عود مى کنید، و مساءله عود با مساءله بداء ارتباط دارد، و به همان برمى گردد.آیه دیگر هم مى فرماید: اءیحسب الانسان اءن لن نجمع عظامه ؟! بلى قادرین على اءن نسوى بنانه . (قیامت : ۳ و ۴)آیا انسان مى پندارد که هرگز ریزه استخوان هایش را گرد نخواهیم آورد؟! آرى ، (بلکه ) توانایى آن را داریم که (خطوط) سرانگشتان او را درست (بازسازى ) کنیم .خداوند متعال حکمت عجیبى در میان سرانگشتان بشر به کار برده است .

پاداش اعمال در دنیا و آخرت

س ۴۰۶– آیا انسان در دنیا به سزاى اعمال خود مى رسد و جزاى عمل خود را در دنیا مى بیند؟
ج – همه جریانهایى که انسان در آخرت مى بیند، در دنیا هم مى بیند، زیرا حساب و جزاى عمل پهلوى عمل گذاشته شده ولى در نظر ما روى آن پرده کشیده شده است ، خداوند متعال مى فرماید: وجعلنا من بین ایدیهم سدا، و من خلفهم سدا، فاءغشیناهم ، فهم لایبصرون . (یس : ۹)
– و ما فرا روى آنها سدى و پشت آنان سدى نهاده و پرده اى بر چشمان آنان فروگسترده ایم ، لذا نمى توانند ببینند.اینها واقعا وجود دارد ولى ما نمى بینیم ، خداوند متعال مى فرماید: اذا الاءغلال فى اءعناقهم … (غافر: ۷۱)- آن هنگام که غل ها در گردنهایشان افتاده است .

همچنین مى فرماید: انا جعلنا فى اعناقهم اغلالا، فهى الى الاءذقان ، فهم مقمحون (یس : ۸)- ما در گردنهاى آنان تا چانه هایشان غلهایى نهاده ایم ، به طورى که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند.خوبى ها و زشتى هاى اعمال حقیقتا وجود دارد، ولى ما از آنها در غفلتیم ، توجه داریم ولى از توجه خود غافلیم . خداوند متعال مى فرماید:لقد کنت فى غفله من هذا، فکشفنا عنک غطاءک ، فبصرک الیوم حدید (ق : ۲۲)- واقعا که از این حال ، سخت در غفلت بودى ، ولى ما پرده را از جلوى چشمانت برداشتیم لذا دیده ات امروز تیز است .

س ۴۰۷– آیا اثر اعمال (اعم از ثواب و عقاب ) در دنیا بر آنها مترتب مى شود، یا در آخرت ؟
ج – ثواب یا عقاب که بر عمل خوب یا بد مترتب مى شود، در همین دنیا مترتب مى شود و وجود دارد ولى ما نمى بینیم . خداوند متعال مى فرماید: لقد کنت فى غفله من هذا فکشفنا عنک غطائک ، فبصرک الیوم حدید (ق : ۲۲)زیرا غفلت در صورتى است که انسان چیزى را ببیند و به آن توجه داشته باشد، سپس از نظرش برود و از آن غفلت کند. در این آیه شریفه نیز خداوند متعال نمى فرماید: (نبود و اینک به وجود آمده )؛ بلکه مى فرماید: (از آن در غفلت بودى و اکنون در آخرت حجاب غفلت از چشم دلت برداشته شده است و حقیقت امر را که از آن غافل بودى عیانا مشاهده مى کنى .) و ممکن است براى اهل یقین در همین دنیا حجاب برداشته شود و با چشم دل و بصیرت ، آثار اعمال را مشاهده کنند؛ چنانکه خداوند مى فرماید: کلا لو تعلمون علم الیقین ، لترون الجحیم (تکاثر: ۵ و ۶)- هرگز چنین نیست ، اگر علم الیقین داشتید، به یقین دوزخ را مى دیدید.
و خداوند این حالت را به حضرت ابراهیم علیه السّلام عطا نموده ، لذا مى فرماید: و کذلک نرى ابراهیم ملکوت السموات و الاءرض ، ولیکون من الموقنین (انعام : ۷۵)- و این گونه ملکوت آسمانها و زمین را به حضرت ابراهیم نمایاندیم ، تا (او به مقامات والا نایل ) و از اهل یقین گردد.
بنابراین ، هرگاه انسان یقین پیدا کند و از اهل غفلت نباشد، عقابها و ثوابهایى را که متوجه اعمال است خواهد دید. و راه به دست آوردن یقین ، بندگى خداست .

جزاء یا تجسم ؟

س ۴۰۸– خداوند متعال مى فرماید: و ان تبدوا ما فى اءنفسکم اءو تخفوه ، یحاسبکم به الله (بقره : ۲۸۴)- و اگر آنچه در دلهاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به ان محاسبه مى کند.چگونه انسان از آنچه در دلهاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به ان محاسبه مى کند. چگونه انسان از آنچه که در دل دارد (خواطر و حدیث نفس ) و به زبان نیاورده و بر اساس آن عمل نکرده ، مورد حساب و بازخواست قرار مى گیرد؟
ج – آنچه مورد حساب و بازخواست قرار مى گیرد، خطورات نفس که گذرا و غیر ثابت هستند نمى باشد، بلکه مقصود حالات و اثراتى است که در اثر اعمال بر نفس انسانى نقش بسته و سبب رشد نفس گردیده است ، و انها ثابت هستند و همانا مورد حساب و مؤ اخذه قرار مى گیرند، چه براى انسان ظاهر باشد یا پنهان ؛ و چه انسان از حال خویشتن با خبر باشد یا خیر. خداوند متعال مى فرماید: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء (آل عمران : ۳۰)- روزى که هر کس آنچه کار نیک به جاى آورده و آنچه بدى مرتکب شده ، حاضر مى یابد. نیز مى فرماید: بل الانسان على نفسه بصیره و لو اءلقى معاذیره (قیامت : ۱۴ و ۱۵)- بلکه انسان خود بر نفس خویشتن بیناست ، هر چند دست به عذر تراشى زند.
البته در هنگام حساب و بازخواست و روز قیامتک رازها همگى فاش خواهد گشت ، چنانکه مى فرماید: یوم تبلى السرائر (طارق : ۹)- روزى که رازها همه فاش خواهد شد.

س ۴۰۹– آیا جزاى اعمال (اعم از ثواب و عقاب ، و بهشت و جهنم ) غیر از اعمال و به صورت پاداشت است ، یا خود اعمال است که در آنجا مجسم مى شوند؟
ج – از آیات و روایات فراوان استفاده مى شود که جزاى اعمال به خود اعمال است . خداوند متعال مى فرماید: لا تعتذروا الیوم ، انما تجزون ما کنتم تعملون . (تحریم : ۷)- امروز عذر نیاورید، زیرا شما به همان اعمالى که انجام مى دادید، پاداش داده مى شوید.همچنین مى فرماید: ثم توفى کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (بقره : ۲۸۱)- پس هر کس آنچه را که انجام مى داد کاملا مى ستاند و آن ها مورد ستم قرار نمى گیرند.
نیز مى فرماید: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا، و ما عملت من سوء… (آل عمران : ۳۰)- روزى که هر کس آنچه کار نیک به جاى آورده و آنچه بدى مرتکب شده ، همه را حاضر شده مى یابد.یا اینکه در دیگر جاى مى فرماید: ان الذین یاءکلون اموال الیتامى ظلما، انما یاءکلون فى بطونهم نارا. (نساء: ۱۰)- کسانى که اموال یتیمان را به ستم مى خورند، در حقیقت جز این نیست که آتشى در شکم خود فرو مى برند.

و نیز مى فرماید: فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره ، و من یعمل مثقال ذره شرا یره . (زلزال : ۷ و ۸)- پس هر کس هم وزن ذره اى کار نیک بجا آورد، آن را مى بیند، و هر کس هم وزن ذره اى کار بد انجام دهد، آن را مى بیند.همچنین مى فرماید: فاتقوا النار التى وقودها الناس و الحجاره (بقره : ۲۴)
پس از آتشى که سوختش مردمان و سنگ ها هستند، بپرهیزید.باز مى فرماید: اولئک ما یاءکلون فى بطونهم الا النار. (بقره : ۱۷۴)- جز این نیست که آنان در شکم خود آتش فرو مى برند.در مقابل از بعضى آیات استفاده مى شود که پاداش را به ثواب و عقاب و بهشت و جهنم مى دهند. چنان که مى فرماید: جزاء بما کانوا یعملون . (واقعه : ۲۴)- اینها پاداشى است در برابر آنچه انجام مى دادند.

چگونه عمل کوچک موجب خسران ابدى مى گردد؟

س ۴۱۰– چگونه عمل کم یا کوچک ، باعث حرمان ابدى و خسران دایمى در آخرت مى گردد؟
ج – گاهى خود عمل به گونه اى است که و بال و حرمان و خسران همیشگى را به دنبال دارد، مثلا مانند کسى که در دنیا چاقو را در چشم یا گوش خود فرو برد و خود را کور یا کرد نماید. این کار هر چند در مدت کم انجام گرفته ، ولى عمل به گونه اى است که موجب کورى یا کرى مادام العمر مى شود.

درمحضرعلامه طباطبایی//محمدحسین رخشاد