گفتار استاد:
«شیخ زین الدین معروف به شهید ثانى،از اعاظم فقهاى شیعه است.مردى جامعبوده و در علوم مختلف دست داشته است.اهل جبل عامل است.جد ششم اوصالح نامى است که شاگرد علامه حلى بوده است.ظاهرا اصلا اهل طوس بودهاست،از این رو شهید ثانى،گاهى«الطوسى الشامى » امضاء مى کرده است. (۱)
شهید ثانى در سال ۹۱۱ متولد شده و در۹۶۶ شهید شده است.مسافرت متعددى کرده و اساتید فراوانى دیده است.به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس وعراق و استانبول مسافرت کرده و از هر خرمنى خوشههایى چیده است.تنهااساتید سنى او را دوازده تن نوشته اند.به همین جهت مردى جامع بوده است.علاوه بر فقه و اصول،از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم،آگاهى داشته است.
فوق العاده زاهد و متقى بوده است.شاگردانش در احوالش نوشته اند که در ایام تدریس شبها به هیزم کشى براى اعاشه خاندانش مى رفت و صبح به تدریس مى نشست.مدتى در بعلبک به پنج مذهب(جعفرى،حنفى،شافعى،مالکى وحنبلى)تدریس مىکرده است.شهید تالیفات متعددى دارد.معروفترین تالیفاو در فقه،شرح لمعه شهید اول،و دیگر«مسالک الافهام»است که شرح شرایعمحقق حلى است.شهید ثانى نزد محقق کرکى(قبل از آنکه به ایران بیاید) تحصیل کرده است.شهید ثانى به ایران نیامد.صاحب معالم که از معاریف علماءشیعه است، فرزند شهید ثانى است.» (۲)
فقیه عالیقدر و دانشمند بزرگوار شیعه،زین الدین بن نور الدین شیخ على بناحمد عاملى جبعى ،معروف به«شهید ثانى»در سیزدهم شوال ۹۱۱ ه.ق،در یک خانواده علم و فقاهت زاده شده و همزمان با حیات پدر بزرگوارش،نور الدین على بناحمد،تحصیلات مقدماتى را نزد او گذراند.سپس به قریه«میس»رفت و نزد شیخ علىبن عبد العالى میسى(م ۹۳۸ ه.ق) تحصیلات خود را ادامه داد و کتابهاى«شرائعالاحکام»محقق حلى،و«ارشاد»علامه حلى،و کتاب«قواعد»علامه را نزد او خواند.
او یکى از اعیان و مفاخر فقهاى نامدار شیعه،و یکى از اکابر متبحرین در علوم اسلامى و یکى از استوانه هاى فقهى و اجتهادى در طول ادوار فقه اسلامى مى باشد که ازنظر آثار و برکات وجودى کم نظیر مىباشد.او در قرن دهم هجرى مى زیسته و با تلاشو کوشش خستگى ناپذیر فقه آل محمد(ص)را به نقاط مختلف جهان بسط و انتشارداده است.
سفرهاى علمى:
او به منظور ادامه تحصیلات علمى،مسافرتهاى متعددى به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود ،یعنى آنگاه که چندى در«میس»اقامت گزید،به«کرک نوح»رفت ونحو و اصول فقه را نزد سید جعفر کرکى،نویسنده کتاب«المحجه البیضاء»فرا گرفت،ودر سال ۹۳۴ ه.ق مجددا به«جبع»بازگشت و تا سال(۹۳۷ ه.ق)در آنجا سرگرم مطالعهو تحقیق و مذاکرات علمى شد.در همین سال به«دمشق» مسافرت کرد و قریب یکسال و اندى در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد و نزد شیخ محمد بن مکى حکیم وفیلسوف بزرگوار،پارهاى از کتب طب و حکمت و هیات را قرائت نمود و در محضردرس شیخ احمد جابر شرکت جست و کتاب«شاطبیه»را که در علم قرائت و تجویداست،بر او خواند.
او به سال ۹۳۸ ه.ق دوباره به«جبع»بازگشت،ولى نتوانست توقف خود را کهموجب توقف علمى او مىشد،چندان ادامه دهد،لذا مجددا آهنگ دمشق نمود تا ازآنجا به مصر برود.البته مدتى کوتاه در دمشق درنگ کرد و کتاب«صحیح مسلم»و«صحیح بخارى»را در مدرسه«سلیمیه»نزد«شمس الدین طولون»قرائت کرد و سپسدر نیمه ربیع الاول ۹۴۲ ه.ق به صوب مصر حرکت نمود.مدت مسافرت او از دمشقبه مصر،حدود یک ماه به طول انجامید و در میان راه کرامات و خوارق عاداتى از وى مشاهده شد که شاگردش ابن العودى آنها را بازگو کرده است.در مصر نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمى در علوم عربى،اصول فقه، هندسه، معانى،بیان، عروض،منطق،تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.
شاگردش«ابن العودى»تمام اساتید او را در«بغیه المرید»نام مى برد که از آنجمله استشیخ ابو الحسن بکرى،نویسنده کتاب«الانوار فی مولد النبى»و مجلسى ازاین کتاب در«بحار الانوار»مطالبى نقل کرده است.شهید ثانى در شوال ۹۴۴ ه.ق بهزیارت خانه خدا و نیز زیارت قبر شریف پیامبر اکرم(ص)و ائمه بقیع موفق شد.درصفر ۹۴۴ ه.ق بار دیگر به موطن خود«جبع»مراجعت کرد.در ربیع الاول۹۴۶ ه.ق بهزیارت ائمه هدى(ع)در عراق مشرف شد و در پنجم شعبان همان سال به«جبع» بازگشت و چند سالى در آنجا ماند.در ذیحجه ۹۴۸ ه.ق مسافرت به«بیت المقدس»رادر پیش گرفت و وارد این شهر شد و در محضر شیخ شمس الدین بن ابى اللطیف مقدسى،قسمتى از صحیح مسلم و بخارى را قرائت نمود و از این استاد اجازه روایت رااخذ کرد.پس از آن به موطن خود مراجعت نمود و در آنجا مشغول تحقیق و مطالعه وتدریس گشت.
پس از آن به صوب روم شرقى عزم سفر کرد و در هفدهم ربیع الاول۹۴۹ ه.قاز طریق دمشق و حلب وارد قسطنطنیه گردید.این دانشمند بلند همت و سخت کوش به گوشه اى پناهنده گشت و در طى مدت هیجده روز دست اندر کار نگارش رسالهاى شد که راجع به ده علم بود. ده مبحث جالب آن را در آن رساله تحریر کرد و آن را نزدقاضى عسکر محمد بن محمد بن قاضى زاده رومى که خود از دانشمندان برجسته آندیار به شمار مىرفت،فرستاد.پس از ملاقات او با شهید ثانى،میان آن دو در مسائلمختلف مباحثات و مذاکرات علمى صورت گرفت و نوشته هاى شهید ثانى و نیزمذاکرات علمى او،قاضى رومى را بر آن داشت که صورت برنامهاى که حاوى وظائفمدارسى بود در اختیار او قرار داده و به او پیشنهاد کرد که در انتخاب مدرسه دلخواهخود مختار است و مىتواند افاضات علمى و تدریسى خود را در هر مدرسهاى که مطابق سلیقه اوست اجرا نماید،و در ضمن با اصرار از او درخواست مى کرد که در شامیا حلب به انجام وظیفه تدریس بپردازد.شهید ثانى پس از استخاره،اقامت در«مدرسه نوریه»واقع در بعلبک را انتخاب کرد و از سوى قاضى مزبور،اداره امور این مدرسه بهوى،واگذار شد.
مدت توقف شهید ثانى در قسطنطنیه چهار ماه به طول انجامید و طبق معمول که لحظه اى را به هدر نمى داد،در طول این مدت کوتاه با سید عبد الرحیم عباسى، نویسنده کتاب«معاهد التنصیص »آشنایى پیدا کرد و با او مجالست و آمد و شد آغاز نمود و ازمحضرش از لحاظ علمى استفاضه مى کرد.
در یازدهم رجب از طریق عراق به جبع بازگشت و در مسیر بازگشت خود بهزیارت مراقد ائمه اطهار(ع) تشرف حاصل نمود و این مراجعتبا نیمه صفر۹۵۳ ه.قهمزمان بود.او سر انجام در بعلبک اقامت گزید.
شهرت علمى:
او پس از اقامت در بعلبک،در سایه شهرت علمى،مرجعیت یافت و دانشمندان فرزانه و فضلاى آن دیار،از دور دست ترین بلاد براى استفاضه علمى به محضر او روى مى آوردند و از برکات علمى و اخلاقى او بهره کافى مى گرفتند.وى در این شهر،تدریس جامعى را آغاز کرد،به این معنى که چون نسبت به مذاهب پنج گانه جعفرى، حنفى،شافعى،مالکى و حنبلى از لحاظ آگاهى علمى کاملا محیط و مسلط بود،براساس تمام این مذاهب پنجگانه تدریس مى نمود و در حقیقت فقه مقارن و عقائدتطبیقى را تدریس مى کرد و چنانکه سلف صالح او،یعنى شیخ طوسى(قدس سره)براى نخستین بار کتابى در زمینه فقه تطبیقى و حقوق تطبیقى اسلام تالیف کرده بود،شهید ثانى براى نخستین بار تدریس فقه تطبیقى را در شهر بعلبک بنیاد نهاد.توده مردمنیز بر حسب مذهب خود،پاسخ استفتاآت خویش را از محضر او دریافت مى کردند.
اقامت دائمى در موطن اصلى:
شهید ثانى پس از اقامت پنجساله پر بار و ثمر بخش خود در بعلبک،به موطناصلى خود«جبع»بازگشت و در آنجا به تدریس و تالیف آثار فقهى و علمى مشغولگردید.
یکى از نکتههاى جالب در مورد آثار علمى او این است که او در نگارش مطالب علمى و فقهى بسیار زبردست و موفق بوده و آثار پر برکتى از خود به یادگار گذاشته است.
در امل الآمل آمده است که شهید ثانى پس از شهادت،دو هزار مجلد کتاب ازخود به جاى گذاشت که دویست عدد آن به خط خود شهید بزرگوار بوده و تعدادى ازآن از آثار علمى او و مقدارى نیز از مؤلفات دیگران بوده است.
عظمت شخصیت او:
شیخ حسین بن عبد الصمد حارثى،پدر شیخ بهایى مى گوید:«روزى بر شهیدثانى وارد شدم و او را متفکر یافتم.او در خویشتن فرو رفته بود.علت این حالت را از اوجویا شدم،به من گفت: «برادرم!چنین مى پندارم که من دومین شهید باشم،زیرا درعالم رؤیا سید مرتضى علم الهدى را دیدم که مجلس ضیافتى تشکیل داده و علماء ودانشمندان امامیه و شیعه در آن شرکت داشتند.وقتى من وارد مجلس شدم،سید مرتضى از جا برخاست و به من تهنیت گفت و دستور داد که در کنار استاد«شهید اول»بنشینم.»
در رساله«مسائل السید بدر الدین الحسن الحسینى»که سید مذکور از شیخ حسین بن عبد الصمد پدر شیخ بهائى در این رساله پرسشهایى را مطرح کرده،چنین آمده است:
سؤال:استاد و مولاى ما درباره داستانى که از شهید ثانى نقل مىشود،چهعقیدهاى دارد؟که شهید ثانى از نقطهاى از استانبول(قسطنطنیه)عبور مىکرد،شما نیزهمراه او بودید.شهید ثانى به شما گفت:قریبا شخص عالیقدرى در این نقطه کشتهمىشود.آیا این قضیه درست است؟
جواب:آرى.
بدین سان چنین پیش بینى صورت گرفت و من مخاطب او در این پیشبینى بودمو به ما نیز چنین گزارش دادند که استاد در همان نقطه به شهادت رسید و این حادثه را ازطریق مکاشفه نفسانى بر خویش،پیش بینى و آیندهنگرى کرده بود.
در پایان این جواب،پدر شیخ بهایى نام خویش و تاریخ جواب را چنین یادداشت مى کند:
شیخ حسین بن عبد الصمد حارثى،هیجدهم ذیحجه سال۹۸۳،مکه المشرفه.
در کتاب«مقامات»سید نعمت الله جزائرى نیز همین موضوع قید شده است.
کار و تلاش:
شهید ثانى با داشتن چنین مقام و شخصیت برجسته علمى و فقهى،در تامین پاره اى از ضروریات معاش شخصا تلاش مى کرد.نوشته اند:وقتى هوا تاریک مى شد وشب فرا مى رسید، الاغى را که مرکب سوارى او بود از خانه بیرون مى آورد و به خارج شهر مى راند و هیزم فراهم مى آورد و بار بر آن مى نمود و بدین وسیله سوخت منزل رابراى خانواده اش فراهم مى ساخت.
از برکات وجودى این شخصیت بزرگوار،با این فضائل روحى و معنوى،فرزندبرومندى همچون علامه بزرگوار و دانشمند پارسا و ژرفنگر،ابو منصور جمال الدین حسن(صاحب معالم)به ثمر رسید که آثار گرانبهایى در اصول فقه و سایر علوماسلامى به دنیاى شیعه ارمغان آورد.
کتاب«معالم الدین فی الاصول»ابو منصور حسن،جایگزین کتاب اصول فقه فشرده«مختصر ابن حاجب »گشت و چند قرن است که به عنوان کتاب درسى طلابعلوم دینى در حوزه علمى شیعه مورد استفاده قرار مىگیرد و مانند کتاب پدر،یعنى«الروضه البهیه»همچنان جاویدان و پایدار است و در پایگاههاى حضرت ولى عصر(عج)عطش علمى شاگردان مکتب امیر المؤمنین على(ع)را فرو مى نشاند و قلبآنان را با آبشخورهاى پر فیض خود سیراب مى سازد. اثر گرانبهاى دیگر فرزند چنان پدرى،کتاب«منتقى الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان»است که کمتردانشمندى مى تواند از آن احساس بى نیازى کند.از نوادگان فاضل او،شیخ محمد بن حسن مى باشد.
مرحوم خوانسارى صاحب روضات الجنات،درباره شهید ثانى چنین مى گوید:«تا کنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسى را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت،سعه صدر،خوش فهمى،حسن سلیقه،داشتن نظم و برنامه تحصیلى،کثرت اساتید، ظرافت طبع،معنویتسخن و پختگى و بى نقص بودن آثار علمى به پاىاو برسد،بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهى و قرب منزلت،چنان مى نمایاند که تالى تلو معصوم(ع)است و بلافاصله در رده پس از معصومان(ع)قراردارد.» (۳)
شهید ثانى به هنگام میزبانى از واردین بى اختیار مى گشت و در پذیرایى ازمیهمانان و تامین حوائج متقاضیان در حد ایثار و فداکارى مى کوشید.
اساتید شهید ثانى:
از مجموع بحثها و مدارک تاریخى دیگرى که در زندگى این شهید عالیقدر دردست داریم،به این نتیجه مىرسیم که شهید ثانى با مسافرتهاى متعدد خود،در صددیافتن اساتیدى بود که بتواند بیشترین بهره هاى علمى را از محضر آنان به دست آورد.
اگر چه نمىتوانیم نام تمام اساتید او را بر شماریم،ولى به خاطر مزید اطلاع از آناساتیدى نام مى بریم که اسامى آنان در مدارک تاریخى ضبط شده است و شهید ثانى ازمحضر آنان مستفیض گشته است و مىنمایاند که شهید از درس اکثر اساتید برجسته درتمام مذاهب پنجگانه اسلامى استفاده شایان کرده است.اینک تعدادى از آنان:
۱-پدر او،احمد عاملى جبعى(م ۹۲۵ ه.ق)در میس
۲-شیخ على بن عبد العالى میسى(م ۹۳۸ ه.ق)در میس
۳-شیخ محمد بن مکى حکیم و فیلسوف،در دمشق
۴-سید حسن بن جعفر کرکى،در کرک نوح
۵-شیخ احمد بن جابر،در دمشق
۶-شمس الدین طولون دمشقى حنفى،در دمشق
۷-شیخ ابو الحسن بکرى
۸-شیخ شمس الدین ابو اللطیف مقدسى،در بیت المقدس
۹-سید عبد الرحیم عباسى،در قسطنطنیه
۱۰-ملا حسن جرجانى
۱۱-ملا محمد استر آبادى
۱۲-ملا محمد على گیلانى
۱۳-شهاب الدین بن نجار حنبلى
۱۴-زین الدین حرى مالکى
۱۵-شیخ ناصر الدین طلاوى کفعمى
و استادان دیگرى که در طى سفرهاى علمى خود با آنان آشنا شده بود و به وسیله آنها اندوخته هاى علمى خود را لحظه به لحظه فزاینده تر نموده است.
تالیفات و آثار علمى شهید ثانى:
آثار علمى این دانشمند پاک نهاد به دهها کتاب و رساله علمى مىرسد و على رغماشتغالات دیگر تدریسى،حدود هفتاد اثر علمى از خود به جاى گذاشت که ما به برخىاز آنها دستیافته و یا با نام پارهاى از آنها ضمن ترجمه احوال او در مراجع مختلفآگاهى یافتهایم.
تالیفات شهید ثانى که از«روض الجنان»آغاز مى شود و به«الروضه البهیه»ازلحاظ تاریخ تالیف پایان مىگیرد،واقعا همچون روضه و بوستانى است که هرپژوهشگر دانشهاى دینى را با مناظر دل انگیز خود بر سر نشاط آورده تا گم شده خود رادر میان آنها بیابد و قلب او با مشاهده هر زاویه اى از این بوستان و آبشخورهاى آن سیراب گردد و نسیم ایمان و عقیده را در سطور این تالیفات استنشاق نماید.
آثار شناخته شده این عالم بزرگوار و فقیه عالیقدر را بر حسب ترتیب موضوعى در زیر یاد مى کنیم:
الف- کتب و رسالات فقهى:
۱-روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان،که ظاهرا نخستین اثر علمى این بزرگوار است که به تاریخ جمعه ۲۵ ذى القعده۹۴۹ تالیف کرده است.
۲-مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام که تاریخ پایان کتاب دیات آن ۲ربیع الاول ۹۶۴ است. (۴)
۳-الفوائد العملیه فی شرح النفلیه
۴-المقاصد العلیه فی شرح الالفیه،در۱۹ ربیع الاول ۹۵۰
۵-نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار،در دوشنبه۲۷ رمضان ۹۵۰
۶-رساله فی ارث الزوجه من العقار،در۹۵۶
۷-رساله فی احکام الحیوه،در سهشنبه ۲۵ ذى الحجه۹۵۶
۸-رساله فی وجوب صلوه الجمعه
۹-رساله فی الحث على صلوه الجمعه،این رساله،به جز رساله قبلى مى باشد.
۱۰-رساله فی تحریم طلاق الحائض الحامل المدخول بها،الحاضر زوجها
۱۱-رساله فی حکم طلاق الحائض الغائب عنها زوجها
۱۲-رساله فی تحقیق النیه
۱۳-مناسک الحج الکبیر
۱۴-مناسک الحج الصغیر
۱۵-رساله فی عدم جواز تقلید المیت
۱۶-الفتاوى المختصره،غالبا در مسائل مربوط به عبادات است.
۱۷-رساله فی انفعال ماء البئر
۱۸-رساله فیما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فی اثناء الغسل
۱۹-رساله فیما اذا تیقن الحدث و الطهاره و شک فی السابق منهما
۲۰-المسائل النجفیه(که هنگام بازگشت از استانبول(قسطنطنیه)به نجف،بهآنها پاسخ نوشته است.)
۲۱-مسائل جبل عامل،که پس از مراجعت از مکه در جبل عامل پاسخ آنها رانگاشته است.
۲۲-رساله فی عدم قبول الصلوه الا بالولایه
۲۳-الرساله الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه که هم در فقه و واجبات علمى وهم در مسائل اعتقادى است،در ۱۲ صفر ۹۵۲ ه.ق
۲۴-الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه،که آن را در مدت۶ ماه و۶ روز،یا۱۵ ماه تالیف کرده است.
۲۵-حاشیه المختصر النافع۲۶-حاشیه ارشاد الاذهان
۲۷-حاشیه قواعد الاحکام
ب-کتب درایه:
۲۹-البدایه فی علم الدرایه.شهید ثانى در این علم شاید نخستین دانشمند شیعىباشد که دست اندر کار تالیف مهم در این رشته باشد.
۳۰-شرح البدایه فی علم الدرایه
ج-کتب اصول فقه:
تمهید القواعد الاصولیه لتفریع الاحکام الشرعیه.این کتاب داراى ۱۰۰ قاعدهاصولى و ۱۰۰ قاعده ادبى است که در اول محرم ۹۵۸ ه.ق تالیف کرده است.
د-کتب مربوط به حدیث:
۳۲-غنیه القاصدین فی اصطلاحات المحدثین
۳۳-شرح حدیث«الدنیا مزرعه الآخره»
۳۴-کتاب فی الاحادیث.مرحوم شیخ حر عاملى گوید:حدود هزار حدیثبهخط شهید ثانى دیدم که از«مشیخه»حسن بن محبوب انتخاب کرده بود.
ه-کتب ادعیه:
۳۵-رساله فی الادعیه
و-کلام:
۳۷-حقائق الایمان یا تحقیق الاسلام و الایمان.در شب دوشنبه،هشتم ذىالقعده ۹۵۴ ه.ق
ز-تفسیر:
ح-نحو:
۳۹-منظومه فی النحو
ط-اخلاق و عرفان دینى:
۴۱-منار القاصدین فی اسرار معالم الدین،در تعلیم و تربیت و اخلاق و عرفان
۴۲-منیه المرید فی آداب المفید و المستفید،در آداب تعلیم و تعلم که کتابىفوق العاده مفید را در امر آموزش و تربیت مىباشد که صحیحترین و کاملترین ترجمه آنتوسط دانشمند محترم،جناب آقاى دکتر سید محمد باقر حجتى انجام پذیرفته است.
۴۳-مسکن الفؤاد عند فقد الاحبه و الاولاد(آرام بخش دل به هنگام از دستدادن دوستان و فرزندان) که این کتاب را پس از حادثه از دست دادن چند فرزند،پیشاز شیخ حسن صاحب کتاب معالم الاصول در تسلى خاطر خویش و دیگران،در روزجمعه اول رجب ۹۵۴ ه.ق نگاشته است.
۴۴-تلخیص مسکن الفؤاد
۴۵-کشف الریبه عن احکام الغیبه
۴۶-التنبیهات العلیه على وظائف الصلوه الغیبیه،یا«اسرار الصلوه»که در اسرارعرفانى و نکات و آداب درونى و باطنى نماز مىباشد و با استمداد از احادیث در۹ ذىالحجه ۹۵۱ تحریر شده است.
اینها برخى از آثار و تالیفات مرحوم شهید ثانى بوده که بر آن اطلاع یافته شد. (۵)
ماجراى شهادت او:
براى هر فرد با وجدانى سخت دردناک است که ببیند جان شخصیتهاى پرارزشعلمى،قربانى غرض هاى آلوده و منافع ناچیز دنیوى افراد مغرضى گردد.شهید ثانى نیزمانند همه شهداى فضیلت، قربانى مطامع دنیوى فردى فرومایه گشت.فردى که تصفیه حساب خصوصى او باعث شد،چنین دانشمند با فضیلتى کشته شود.
دو نفر از مردم«جبع»براى مرافعه و محاکمه به شهید ثانى مراجعه کردند.او نیزطبق موازین دینى و ضوابط شرعى،دعوى را فیصله داد.طبیعى است در مرافعات،هردو طرف منتفع نیستند،نتیجه به نفع یکى از طرفین و به ضرر دیگرى فیصله یافت.
شخص محکوم از این داورى به خشم آمد و نزد قاضى«صیدا»رفت و از او سعایت کرد که شهید ثانى رافضى و شیعه است.قاضى جریان را به سلطان سلیم اطلاع داد.ازطرف او براى دستگیر کردن شهید،شخصى مامور شد در پى گیرى این ماموریت او وارد جبع شد،از مردم شهر سراغ شهید را مى گرفت،به او گفتند که در شهر نیست.
شهید ثانى اصولا به علت محیط ناسالم و جو آلوده مردم زمان،غالبا عزلتاختیار مىکرد و فقط براى اقامه نماز صبح به مسجد مىرفت و اکثر اوقات با حالتىآمیخته به بیم و هراس به سر مى برد و خویشتن را از منافقان پنهان مى کرد و غالبا به تنهایى سرگرم تحقیق و مطالعه و تالیف بود. همزمان با ورود مامور کذایى،استاد درانگورستان خود سرگرم تالیف کتاب بوده است.این مامور موفق به دستگیرى او نشد،چون به خاطر شهید گذشت که به سفر حج برود. مقدمات سفر مکه را آماده ساخت ودر محملى که با روپوش بود نشست تا کسى او را نبیند و نشناسد.
قاضى صیدا به سلطان روم(عثمانى)نامهاى نوشت که در بلاد شام(سوریه)مردى عالم زندگى مى کند که بدعت گزار و بیرون از مذاهب چهارگانه اهل سنت ودست اندر کار نشر و تبلیغ عقائد خود مى باشد.سلطان سلیم شخصى به نام«رستم پاشا»را که وزیر او بود،براى دستگیرى شهید مامور ساخت و گفت باید او را زنده دستگیر کنى تا با دانشمندان استانبول(قسطنطنیه)مباحثه کند و از عقائد او تفتیش شود تا سرانجام از مذهب و آئین او مطلع گردند.رستم پاشا به جبع آمد و از شهید پرس وجو کرد.به او گفتند که به سفر حج رفته است.این مامور در اثناء راه مکه به شهید ثانى رسید و او را دستگیر کرد.شهید ثانى به او گفت: به من مهلت ده تا سفر حج را به انجام رسانم و من فرار نمى کنم و مناسک حج را زیر نظر و مراقبت تو انجام مى دهم.پس ازانجام مناسک به هر صورتى که دلخواه توست با من عمل کن.
رستم پاشا راضى شد که شهید ثانى مراسم حج را برگزار کند و پس از پایان مراسم حج،شهید را به روم(عثمانى)برد.آنگاه که او را وارد کشور عثمانى نمود،درراه به شخصى برخوردند.آن شخص از مامور سؤال کرد که این مرد کیست؟گفت ازدانشمندان شیعه امامیه است که بر حسب ماموریت او را نزد سلطان مى برم.آن شخصگفت:تو درباره این مرد در اثناء راه کوتاهى کرده و او را آزار رسانده اى،ممکن است درحضور سلطان از تو شکایت کند و دوستان و یاران او نیز به حمایت و دفاع از وى برخیزند و براى تو موجبات ناراحتى و احیانا قتل فراهم کنند. صلاح در این است که درهمین جا سرش را از بدن جدا کنى و سربریده او را نزد سلطان ببرى. این مرد فرومایه و پست فطرت در کنار دریا استاد بزرگوار را شهید کرد.آنگاه سر بریده او را حضورسلطان آورد.سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرار داد و به وى گفت:
من تو را مامور ساخته بودم که او را زنده بیاورى،بنابراین به چه مجوزى او را کشتى؟
سید عبد الرحیم عباسى که با شهید ثانى سابقه دوستى و آشنایى داشت،با دیدن سر بریده شهید ثانى سخت متاثر گردید و سعى کرد تا سلطان را وادارد که این مرد پلیدرا به قصاص خود برساند.بالاخره مساعى او مؤثر واقع شد و رستم پاشا به جرم این جرم بزرگ،محکوم به مرگ گردید.
مؤلف کتاب لؤلؤه البحرین مى نویسد:«در بعضى از کتب و منابع معتبر راجع به کیفیت دستگیرى و شهادت شهید ثانى دیدم که به دستور سلطان سلیم پادشاه روم(ترکیه فعلى)در مکه در خود مسجد الحرام پس از اقامه نماز عصر دستگیر شد و دریکى از خانه هاى مکه تحت نظر به سر برد. سپس او را از راه دریا به قسطنطنیه بردند ودر آن شهر او را شهید کردند و شهادت او در سال(۹۶۶ ه.ق) رخ داده است.
مدت سه روز جسد او بر روى زمین ماند و کسى او را دفن نکرد.سرانجام جسد شریف او را به دریا افکندند.خداى متعال غریق رحمتش فرماید و با امامان معصوم(ع)محشور فرماید که در تحقق آرمانشان،خویشتن را قربانى ساخت و طعمه ماهیان دریا گردید.» (۶)
۱- برخى در مورد کلام استاد شهید مطهرى،جایى که مىفرماید:«ظاهرا اهل طوس بوده است،از این روگاهى الطوسى الشامى امضاء مىکرده است»گفتهاند که اصل آن«الطوسى الشامى»بوده است.«طلوسه»روستایى از جبل عامل مىباشد،گویا در اعیان الشیعه،ج۷، ص۱۴۳ و ریحانه الادب،ج۳،ص ۲۸ آمدهاست.با مراجعهاى که به آدرس اخیر داشتیم،چنین مطلبى نبود.جهتحفظ امانت مطلب استاد به همانصورت اصلى نقل گردید.مشاهیر دانشمندان اسلام،قمى،ج۳،صفحات ۳۷۰ تا ۳۸۰٫
۲- آشنایى با علوم اسلامى،ص۳۰۳٫
۳- روضات الجنات،ج۳،ص۳۸۷- ۳۵۲،کد معرفى۳۰۶٫
۴- در حق این کتاب گفته اند:
لو لا کتاب مسالک الافهام ما اتضحت طریق شرائع الاسلام کلا و لا کشف الحجاب مؤلف عن مشکلات غوامض الاحکام
۵- این مقاله ارزنده از پیشگفتار ترجمه شرح منیه المرید شهید ثانى که به قلم استاد متتبع و توانا،برادر گرامى جناب آقاى دکتر سید محمد باقر حجتى تنظیم یافته بود.با کسب اجازه از معظم له،نقل گردید.خداوندمتعال به او جزاى خیر عنایت فرماید.قابل ذکر است که ترجمه استاد،کاملترین و صحیحترین ترجمه منیهالمرید مى باشد که به نام«آداب تعلیم و تعلم در اسلام»از سوى دفتر نشر فرهنگ اسلامى چاپ و انتشاریافته است.
۶- معجم رجال الحدیث،ج۷،ص ۳۷۲ تا۳۷۷٫
فقهای نامدار شیعه//عقیقی بخشایشی
