|
ولادت در سالهاى آغازین بلوغ آموزگار بزرگ پرهیزگارى و معارف الهى اش را از دست داد.محمد اکمل گیتى را وداع گفت و فرزند پاکدلش را در سخت ترین شرایط اجتماعى تنها نهاد، شرایط دشوارى که با سقوط پایتخت صفویان و پیروزى افغانها به اوج رسید. هرج و مرج اصفهان و دشوارى تحصیل دانش پژوه جوان خاندان محمد اکمل را در اندیشه مهاجرت فرو برد، پس بار سفر بست و در حدود ۱۱۳۵ ق . رهسپار نجف شد. او در حریم پاک امیر مومنان على علیه السلام از محضر پرفیض دانشوران برجسته اى چون حضرت سید محمد طباطبایى بروجردى و حضرت سید صدر الدین قمى بهره برد و اندوخته هاى علمى اش را کمال بخشید. دانشمند گران پایه حضرت سید محمد طباطبایى بروجردى با دیدگان نافذ خویش آثار بزرگى را در چهره در یتیم سپاهان دید. او را در حریم خویش جاى داد و به شرف دامادى خویش مفتخر ساخت . دانشجوى نستوه اصفهانى در تابش آفتاب وجود بزرگان یاد شده رشد کرد و اندک اندک در شمار فقیهان و صاحب نظران جاى گرفت . او در آغاز راه اخباریان را پسندید و مدتى بر آن طریق راه سپرد ولى در پژوهشهاى خویش دلیلهایى بر نادرستى این روش یافته ، از آن عدول کرد.(۸۶۳) بنابراین وقتى در درس سید صدر الدین همدانى حضور مى یافت با استدلالهاى روشن و متین گفتار استاد را در بوته نقد قرار مى داد و آن سرور فقیهان را از پیمودن راه اخباریان باز مى داشت . این کردار آن محقق فرزانه سبب شد که کتاب گران سنگ شرح وافیه سید صدر الدین به مشرف مجتهدان نزدیک شود ولى حضور سرور دانشوران سپاهان در نجف دیرى نپایید و آن بزرگمرد پیش از پایان کتاب شرح وافیه درس سید صدر الدین را ترک کرد. محقق خستگى ناپذیر اصفهانى در این سالها راه خویش را از نجف نشینان جدا ساخت و براى انجام دادن وظیفه الهى اش رهسپار بهبهان شد. چون آقا به بهبهان گام نهاد و در میهمانى شرکت جست . میزبان ، که اندیشه ماندگارى وى در آن محله را در سر مى پروراند. از آقا خواست در مسجد محل نماز جماعت بر پا کند و براى تبرک چند روزى به تدریس علوم اهل بیت علیه السلام بپردازد. فقیه وارسته سپاهان تبار، که به چیزى جز هدایت مردم و پدید آوردن برادرى و دوستى نمى اندیشید، خواسته بازرگان را اجابت کرد. بهبهانیان اندک اندک مقدمات زندگى آن دانشور پارسا را آماده ساختند و بدین ترتیب بهبهان منزلگاه مجتهد پاک راى آقا محمد باقر اصفهانى شد. و مسجد (امیر ابراهیم ) پایگاه علمى وى گشت . آن بزرگمرد منطقه اى گسترده را زیر پوشش انوار هدایت خویش قرار داد. با دانشوران اخبارى بسیار مناظره کرده ، حوزه درسى پیشرفته اى پدید آورد و شاگردان بزرگى تربیت کرد. در سایه تلاشهاى شبانه روزى آفتاب فقاهت یخهاى روابط قنواتیان و بهبهان نشینان آب شد. اخبارى گرى براى همیشه از منطقه رخت بر بست و اعتقادات و کردار مردم در مسیر درست نیامد. گوهر یگانه دریاى تحقیق سى سال از بهترین سالهاى عمر پربرکتش را در آن دیار به سر برد، با گروهى که خود را از فقیهان بى نیاز مى پنداشتند مبارزه کرد. و سرانجام وقتى ماموریت الهى اش را پیروزمندانه به انجام رساند با شنیدن اخبار نگران کننده پیشرفت اخباریان در کربلا و نجف عزم سفر به آن نواحى کرد تا با منطق روشن خویش شبهه هاى خبرگرایان را از حریم دین دور سازد. مجتهد گران پایه بهبهان در مهاجرت خویش نخست به حریم آسمانى امیر مومنان على علیه السلام گام نهاد. چند روزى در درس بزرگان آن دیار حضور یافت و چون پژوهشهاى آن استادان را براى خویش سودمند نیافت به کربلا، که مرکز آمد و شد اخبارگریان شمرده مى شد، شتافت . حریم پاک سالار شهیدان در آن روزگار موقعیتى شگفت داشت . شدت پیشرفت اخبارگرایى در میان استادان و دانشجویان آن سامان چنان بود که خواندن اصول را حرام مى شمردند و کتابهاى مجتهدان را با پارچه مى گرفتند تا دستشان نجس نشود. (۸۶۸) سرور دانشمندان شیعه ناگزیر در زیرزمین و دور از چشم اخباریان بساط تدریس گسترد و شاگردانى چند را از دریاى بى پایان اندوخته ها و پژوهشهاى خویش برخوردار ساخت . ناگفته پیداست که آن آفتاب هدایت هرگز تنها به قاضى نمى رفت و خود را برتر از دیگران نمى دید بنابراین براى آگاهى از اندیشه هاى اخباریان کربلا و نقد و بررسى آن در درس استاد بزرگ دانشوران شهر حضرت شیخ یوسف بحرانى حضور یافت . ولى بزودى دریافت که او سختى متین تر و قوى تر از دیگر دانشمندان اخبارى بر زبان نمى راند. پس تصمیم گرفت دیار خردستیزان را ترک گوید و در سرزمینى دیگر آزادانه به تدریس و تحقیق پردازد اما یک رویاى صادق وى را از این کردار باز داشت . آن فقیه فرزانه سرور شهیدان را در خواب دید. امام حسین علیه السلام به او فرمود: راضى نیستم از شهرم برون روى . با این رویا اندیشه هجرت از ذهن استاد مجتهدان حوزه هاى علمى تشیع بیرون رفت و بر آن شد پیوسته در آن شهر آسمانى اقامت کند. فقیه بزرگ بهبهان به پیشنهاد جمعى از دین باوران محله زندگى خویش اداره مسجدى را به عهده گرفت و به اقامه نماز و ارشاد مردم پرداخت . بى تردید محقق بزرگى چون وى هرگز نمى توانست در برابر انحرافهاى رایج دیده بر هم نهد و آسوده بنشیند. ولى از کجا و چگونه باید آغاز مى کرد؟ این عزم با یک رویاى صادق تقویت شد و بدین ترتیب زمان رویارویى اندیشه ها فرا رسید. نبرد علمى سرنوشت ساز با مراجعه سید به خانه استاد حوزه کربلا آغاز شد. هنگامى که آن بزرگمرد به خانه شیخ وارسته حضرت یوسف بحرانى رسید، گفت : امشب حضرت سید الشهداء را در خواب دید. آن جناب به من فرمود: ناخن خود را بگیر! از خواب برخاستم و چنان تعبیر کردم که مراد از میان برداشتن اخباریان و بحث و مناظره با آنهاست . اکنون آمده ام که با شما در این باره بحث کنم . استاد گروه اخباریان مردى پرهیزگار و روشن بود. او، که به نوشته برخى از تاریخ نگاران به مسلک خبرگرایى انتقادهایى داشت و از ابراز باور خویش در برابر ناآگاهان هراسناک بود، راى سرور فقیهان شیعه را پذیرفت و با او قلبى مهربان و رویى گشاده به استقبال اندیشه مجتهد تازه وارد کربلا شتافت . آن بزرگان روزها و شبهاى بسیار با یکدیگر بحث کردند. منابع موجود چنان مى نماید که دو فقیه بزرگ کربلا به توافقى اصولى دست یافتند. شیخ بحرانى که خبرگرایى را مسلکى نادرست مى انگاشت ، گفتار گوهر یگانه دریاى دانش را پذیرفت و براى از میان بردن اندیشه خبرگرایى با وى یار شد. در پى این توافق دانشجویان و زائران حریم پاک سالار شهیدان با پدیده اى شگفت روبه رو شدند. روزى استاد فقیهان شیعه در صحن شریف حسینى ایستاد و با صداى بلند فریاد برآورد: اى مردم ، من حجت خدا بر شمایم . شیخ ، که بر درستى راه فقیه بهبهانى ایمان داشت . منبر تدریس را به وى سپرد. گوهر یگانه حوزه هاى علمى شیعه سه روز بر جایگاه استاد بحرانى تکیه زده ، به درس و بحث پرداخت . او در این مدت اکثر دانشجویان را به راه درست باز گرداند و شیخ یوسف را خشنود ساخت . آن بزرگوار در راستاى فروپاشى اندیشه خبرگرایى نماز جماعت شیخ یوسف را تحریم کرد. فقیه بحرانى ، که در دل با اهداف بلند وحید بهبهانى موافق بود، در پاسخ گروهى از مردم نماز آن مجتهد گران پایه را درست شمرد و چون با اعتراض جمعى از طرفدارانش روبه رو شد گفت : تکلیف شرعى او همان است که مى گوید و تکلیف شرعى من این است ، هر یک از ما به وظیفه الهى خود عمل مى کنیم . تلاشهاى پیدا و نهان وحید در کنار همکارى همه جانبه فقیه بحرانى به از میان رفتن کامل اخباریان انجامید. در سال ۱۱۸۶ ق . دانشمند بزرگ بحرینى زندگى را وداع گفت (۸۷۴) و وصیتنامه اى از خود بر جاى نهاد که مى تواند از سند روشن دوستى و پیوند آن پاکان شمرده شود، او وصیت کرده بود که وحید بهبهانى بر وى نماز گزارد. سرور فقیهان کربلا لباسهاى ساده مى پوشید، همنشینى با تهیدستان را دوست داشت و در برآورده ساختن نیاز ناتوانان جامعه از هیچ کوششى دریغ نمى کرد. بسیار اتفاق مى افتاد که استاد بزرگ بهبهان عبادت استیجارى انجام مى داد و درآمد آن را به شاگردان تنگدستى چون میرزاى قمى مى سپرد تا در راه دانش اندوزى به کار گیرد. زوجه آن جناب در ایام زمستان جبه اى بر او درست کرد. آن بزرگوار جبه را پوشید و چون وقت مغرب شد به مسجد رفت . در راه یکى از اوباش کلاه از سر برداشته ، برهنه پاى نزد آقا شتافت و عرض کرد: آقا، سرم برهنه است و کلاهى ندارم ، هوا سرد است ، فکرى برایم کنید. چون به خانه بازگشت همسرش جبه وى را بى آستین دید بسیار ناخشنود شد و گفت : من مدتها زحمت کشیده ، جبه اى آماده ساختم شما آن را ناقص کردید. استاد یگانه بهبهان از کسى هدیه نمى پذیرفت بر این سیره نیک پاى مى فشرد و از شاگردانش مى خواست که به جاى پرداختن به این مسائل به درس و تحقیق روى آورند. یکى از شاگردان وى در این باره خاطره اى شنیدنى دارد: هنگامى که در کربلا از محضر آقا، فیض مى بردم تاجرى به زیارت آمد و پارچه اى براى آقا هدیه آورد. او شنیده بود که آقا از پذیرفتن هدیه سر باز مى زند پس در پى چاره اى بود تا هدیه اش پذیرفته شود. البته این رفتار مرجع پاک راى کربلا تنها به مردم عادى اختصاص نداشت آن بزرگمرد درباریان و شاهزادگان را نیز نومید مى کرد و از پذیرش هدایایشان سر باز مى زد. در کتاب فردوس التواریخ چنین مى خوانیم : کرد و در حالى که قلم به دست مبارکش بود به فرستادگان دربار نگریست و فرمود: چه کار دارید؟ فقیه فرزانه کربلا با همه گستردگى اندیشه و ژرفناى دانشى که داشت بسیار گشاده رو، شیرین گفتار و فروتن بود. روزى گروهى از مومنان ضمن نامه اى از وى پرسیدند: چگونه به چنین جایگاه بلندى در دانش ، سرافرازى ، شرافت و مقبولیت دوسرا دست یافته اید؟ آن بزرگوار در پاسخ نوشت : من هرگز خود را چیزى نمى دانم و در شمار افراد موجود جاى نمى دهم ، آنچه ممکن است مرا به این وضع رسانده باشد این است که همواره دانشوران را به نیکى یاد کرده ، یادشان را گرامى داشتم ، هرگز اشتغال به تحصیل را رها نکردم و آن را بر هر کارى مقدم مى دارم . استاد یگانه کربلا پس از سالها تدریس و پژوهش و نگارش به سالهاى کهولت گام نهاد. ثمره روزگار دراز دانش اندوزى و نورافشانى آن مرجع گران پایه شاگردان بزرگى چون : علامه بحرالعلوم ، میرزا محمد مهدى شهرستانى ، سید على طباطبایى ، شیخ جعفر کاشف الغطا، میرزاى قمى سید محسن اعربى ، ملا مهدى نراقى ، حاج محمد لابراهیم کلباسى ، سید محمد باقر شفتى و بسیارى دیگر بودند که همگى در شمار اختران همیشه فروزان آسمان فقه شیعه جاى گرفتند. در کنار این کهکشان بزرگ فرزانگان ، گنجینه اى سرشار از پژوهش و نوآورى را باید از دیگر دستاوردهاى آن دانشور نستوه دانست گنجینه اى با بیش از هفتاد عنوان کتاب و رساله که اشاره اى گذرا به نام تعدادى از آنها مى تواند سودمند باشد: آن فقیه وارسته در روزگار کهنسالى درس حوزه کربلا را به سید على طباطبایى و دیگر شاگردانش وانهاد. سید مهدى بحرالعلوم را براى اداره حوزه نجف به تدریس شرح لمعه بسنده کرد. ما در عتبات عالیات تحصیل علم مى کردیم . آقا به سبب کهنسالى ضعیف شده ، تدریس را ترک کرده بود و تنها شرح لمعه اى مى گفت . ما چند نفر بودیم که به خاطر تبرک و تیمن به درس آن بزرگمرد مى شتافتیم . پس به درس رفتم . هنوز نیامده بود. اندکى بعد استاد تشریف آورد با شادى و بهجت تمام به اطراف نگریست ولى یکباره آثار اندوه در چهره اش آشکار شد. سپس فرمود: امروز درس نیست ، بروید! عمر پربار استاد یگانه حوزه هاى علمیه شیعه از نود سال فراتر رفت . سرانجام شوال رسید و همراه آن فرشتگان ویژه براى استقبال از روان آسمانى وحید دوران به کربلا گام نهادند و در انتظار عروج آن ستاره خاک نشین به لحظه شمارى پرداختند. ولى انتظار آنها دیرى نپایید. سرانجام بیمارى بر پیکر استاد چیره شد، ناتوانى اش فزونى یافت و در روزى که شیون مومنان همه شهر را پر کرده بود و آثار اندوه در همه چیز آشکار بود، روان آسمانى اش سمت ابدیت پر کشید و با انبوه فرشتگانى که به استقبالش شتافته بودند رهسپار دیار جاودانگى شد، ۱۲۰۵ ق را براى دین باوران سالى تلخ و دشوار ساخت . گلشن ابرار//جمعی از پزوهشگرا حوزه علمیه قم |
علما-وعلمای قرن دوازدهم
