ابوسلیمان موسی‌بن سلیمان ، محدّث و فقیه حنفی اوایل قرن سوم. تاریخ تولد و زادگاه وی دانسته نیست. او که منسوب به جوزجان*است ( رجوع کنید به سمعانی، ج ۲، ص ۱۶)، در بغداد به تحصیل پرداخت و تا زمان مرگ هم همانجا زیست و ازاین‌رو، او را بغدادی نیز خوانده‌اند (ابن‌ندیم، ص ۲۵۹؛ خطیب بغدادی، ج ۱۵، ص ۲۶؛ بغدادی، هدیه العارفین ، ج ۲، ستون ۴۷۷).
اساتید
وی فقه را نزد قاضی ابویوسف (متوفی ۱۸۲) و محمدبن حسن شیبانی * (متوفی ۱۸۹) فراگرفت (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌قُطلُوبُغا، ص۲۶۰) و از چندین نفر حدیث شنید (ابن ابی‌حاتم، ج ۸، ص ۱۴۵؛ خطیب بغدادی، همانجا؛ ابن ابی‌الوفا، ج ۳، ص ۵۱۸؛ ابن‌قطلوبغا، همانجا).
چند نفر نیز از او روایت کرده‌اند (ابن‌ندیم؛ خطیب بغدادی، همانجاها؛ مَزّی، ج ۲۵، ص ۳۲۵ـ۳۲۶؛ ذهبی، ج۱۰، ص۱۹۴). محدّثان، جوزجانی را فردی صاحب‌نظر و صدوق دانسته‌اند (ابن‌ابی‌حاتم؛ ذهبی، همانجاها). هنگامی که مأمون (حک : ۱۹۸ـ ۲۱۸) منصب قضا را به او پیشنهاد کرد، از پذیرفتن آن خودداری کرد از آن رو که خود را لایق این منصب نمی‌دانست (خطیب بغدادی، ج ۱۵، ص ۲۷؛ ابواسحاق شیرازی، ص ۱۳۰؛ ابن‌ابی‌الوفا، همانجا).
رحلت
جوزجانی پس از سال ۲۰۰ وفات یافت (ابن‌ابی‌الوفا، همانجا؛ لکنوی، ص ۲۱۶؛ بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۳۳)، اما برخی مؤلفان ( رجوع کنید به بروکلمان، ج ۳، ص ۲۵۷؛ شیخ، ص ۳۷) وفات او را در ۲۹۰ یا بعد از ۲۸۰ دانسته‌اند. باتوجه به اینکه بیشتر شاگردان شیبانی و همدرسهای جوزجانی تا ۲۳۰ وفات یافته‌اند ( رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «الشیبانی»)، درستی این تاریخ بعید به نظر می‌رسد (نیز رجوع کنید به زرکلی، ج ۷، ص ۳۲۳).
آثار
برخی مؤلفان ( رجوع کنید به ابن ابی‌الوفا، ج ۲، ص ۱۸۶ـ۱۸۷؛ سزگین، ج ۱، ص ۶۰۷؛ بغدادی، هدیه العارفین، همانجا)
آثاری، از جمله
السیرالصَغیر،
نوادرالفتاوی،
کتاب الصلوه،
کتاب‌الحیل و
کتاب‌الرهن، را به جوزجانی نسبت داده‌اند، اما به‌نوشته ابن‌ندیم (همانجا) وی هیچ تألیفی نداشته و صرفاً راوی کتابهای شیبانی بوده است. در این میان روایت جوزجانی از برخی آثار مشهور شیبانی، مانند کتاب‌الاصل ( المبسوط )، معروف‌تر است (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون۱۵۸۱؛ بروکلمان؛ شیخ، همانجاها).
منابع:
(۱) ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۲) ابن ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت [بی‌تا.(؛
(۳) ابن‌قطلوبغا، تاج‌التراجم فی من صنّف من‌الحنفیه، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۴) ابن‌ندیم (تهران)؛
(۵) ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء،) قاهره]: مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی، ج ۳، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹؛
(۷) اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴؛
(۸) همو، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶؛
(۹) حاجی خلیفه؛
(۱۰) خطیب بغدادی؛
(۱۱) ذهبی؛
(۱۲) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰؛
(۱۳) فؤاد سزگین، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه، تدوین و آماده‌سازی: مؤسسه‌ی نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش ـ ؛
(۱۴) سمعانی؛
(۱۵) عزالدین حسین شیخ، الامام محمدبن الحسن‌الشیبانی: محدثاً و فقیهاً، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۱۶) عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه، کراچی ۱۳۹۳؛
(۱۷) یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۸) EI 2 , s. v. ” A l-Shaybani, Abu ـ Abd Allah Muhammad B. Al-Hassan” (by E. Chaumont).
دانشنامه جهان اسلام جلد۱۱
