جنانی ، مصطفی ، شاعر دیوانی اهل بورسه در قرن نهم و دهم. پدرش محمد افندی بود. جنانی در بورسه * / بروسه به دنیا آمد و جنانی تخلص می‌کرد؛ از این‌رو، به جنانی بروسوی نیز معروف شد. تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست. در ۹۶۶ تحصیلش در مدرسه به پایان رسید و به «ملازمت» (دستیاری) استادش، معلم‌زاده، که در مَغْنیسا مدرّس و مفتی بود، در آمد و زمانی هم که استادش به قاضی عَسکری رومْایلی رسید، منشی دفتر او شد. زمانی هم در ایالت قره‌سی، قَسّام (مأمور شرعی تقسیم ماتَرَک) بود ( د. ا. د. ترک ، ذیل مادّه).
جنانی در دهه ۹۹۰ وارد صنف عِلمیه شد. وی در مدارس گوناگون، از جمله مدرسه عِوَض‌پاشای بورسه، تدریس می‌کرد تا اینکه در محرّم ۱۰۰۴ درگذشت (عطائی، ص ۳۹۵ـ۳۹۶). به مناسبت وفاتش مادّه تاریخهایی سروده شده که در تذکره‌ها مندرج است (برای نمونه‌رجوع کنید به بروسه‌لی، ج ۲، ص ۱۲۵).
از بعضی اشعارش چنین مستفاد می‌شود که جنانی فرزندان زیادی داشته و معمولاً از تأمین معاش آنها در زحمت بوده و با سرودن قصایدی در مدح سلطان مراد سوم (حک : ۹۲۸ـ۱۰۰۳) از وی طلب صله می‌کرده است (عطائی، ص ۳۹۶). وی خوش طبع، نکته‌دان و مجلس‌آرا بوده و خوشنویسی نیز می‌کرده است ( د. ا. د. ترک ، همانجا).
جنانی به ترکی و فارسی و عربی شعر می‌سرود. گرچه وی در سرودن انواع قالبهای شعری ذوق آزمایی کرده بیشتر به شاعری مثنوی‌سرا مشهور شده است. دیوانش مشتمل است بر حدود پنج هزار بیت، در قالبهای قصیده، غزل، نامه‌های منظوم، قطعه، لغز، تخمیس، مسدّس و مستزاد. این دیوان به تشویق و یاری دوست شاعرش، ابراهیم آذری چلبی (متوفی ۹۹۳)، تدوین گردیده (بانارلی، ج ۱، ص ۶۰۲ـ۶۰۳).
نسخه‌ای از دیوان جنانی، که علاوه بر اشعار ترکی در بر دارنده ۶۳ منظومه فارسی است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه استانبول (ش ۳۰۹۶) نگهداری می‌شود ( د. ا. د. ترک ، همانجا). در ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵، متن انتقادی آن را جهان اوقویوجو، به عنوان رساله دکتری خود، در دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول، تهیه کرد (رجوع کنید به همانجا).آنچه مایه شهرت جنانی به عنوان شاعر مثنوی‌سرا شده، دو منظومه او به نامهای ریاض‌الجنان و جلاءالقلوب است.
مثنوی تعلیمی ریاض‌الجنان ۳۰۰ ، ۳ بیت دارد که جنانی آن را، به تشویق آذری چلبی، در ۹۸۶ تکمیل و به سلطان مراد سوم تقدیم کرد. این منظومه نظیره‌ای است بر مثنوی نقش خیال آذری و پاسخی است به مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی *. ریاض‌الجنان مشتمل است بر دیباچه‌ای در ده فصل، بیست روضه، خاتمه و دعا. پس از عنوان هر روضه، داستانی، معمولاً برگرفته از زبان مردم، به نظم کشیده شده است. این اثر دارای نسخ خطی بسیاری است (سرّی‌لوند ، ص ۷۳ـ۷۴، ۱۴۵؛ د. ا. د. ترک ، همانجا).
مثنوی تعلیمی جلاءالقلوب نیز نظیره‌ای است بر مثنوی اصولنامه یحیی بیگ‌طاشْلیجه‌ای * (متوفی ۹۹۰). این مثنوی به بیست عِقد تقسیم شده و هر عقد مشتمل بر منظومه‌هایی با عناوین فرعی است. مصطفی اوزکان آن را با مقدمه و توضیحات و لغت‌نامه به چاپ رسانده است ( د. ا. د. ترک ، همانجا). به نوشته جنانی در دیباچه این اثر، وی آن را در بحر شاهنامه سروده و اظهار امیدواری کرده است که طبع سحر آفرین مدد رساند و او را جانشین فردوسی سازد (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص ۷۷ـ ۷۸، ۱۴۶).
بدایع‌الآثار، اثری منثور از جنانی است. وی آن را به خواست سلطان مراد سوم که به شنیدن و خواندن لطایف علاقه داشته تألیف کرده است. این کتاب مجموعه‌ای است از لطایف و حکایاتی کوچک در باره موضوعاتی چون جنگهای برّی و بحری، مکر زنان، جادوها، جنّیان، طلسمها و غیره (بانارلی، ج ۱، ص ۶۰۳). محمدفؤاد کوپریلی، که نسخه‌ای از آن را در کتابخانه خود داشته، ارزش بسیاری برای آن قائل شده و آن را از نظر بازنمایی زندگی مردم در قرن دهم بسیار مهم دانسته و درباره‌اش نوشته است که در این اثر، عوالم میخانه‌ها، تفریحگاهها، صحنه‌های حمله و هجومها، حیات کاروانها، سفرهای دریایی و دیگر زوایای زندگی آن دوره، به وضوح به تصویر کشیده شده است (ص ۳۹۸).
به وجود نسخه‌ای خطی از ساقی‌نامه ای منتسب به جنانی، محفوظ در کتابخانه سلیمانیه (بخش کتب حالت افندی، ش ۹۴)، اشاره شده (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص ۱۶۱) و اوقویوجو این ادعا را که جنانی صاحب خمسه است، پذیرفتنی ندانسته است (رجوع کنید به د. ا. د. ترک ، همانجا).
گفتنی است که سه تن از شعرای عثمانی نیز جنانی تخلص می‌کرده‌اند. نخستین آنان از شعرای زمان سلطان بایزید ثانی (حک :۸۸۶ – ۹۱۸) بود که در حدود سال ۹۰۰، در لشکرکشی قوای عثمانی به لهستان، به قتل رسید. دومی از طایفه امنای حوالی آماسیه و معروف به رضوان‌زاده بود و در زمان سلطان سلیم اول (حک : ۹۱۸ـ۹۲۶) درگذشت. دیگری جنانی اهل سمندره(سمندریا) و درویش‌مسلک بود و از سپاهیان به شمار می‌آمد (سامی، ذیل مادّه). از شاعری به نام جنانی صوفیه‌ای نیز در گلشن شعر ای احمد عهدی (قرن دهم) سخن رفته است (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص ۲۷۱).
منابع:
(۱) محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲؛
(۲) شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام ، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸؛
(۳) محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکمله الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوه، ۱۹۸۹؛
(۴) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1971-1979;
(۵) Mehmed Fuad Koprulu, Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1981;
(۶) Agah Sirri Levend, Turk edebiyati tarihi , Ankara 1988;
(۷) TDVIA , s.v. “Cinani ” (by Cihan Okuyucu).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
