حریری‌زاده ، محمد کمال‌الدین، صوفى و نویسنده ترک در قرن سیزدهم. وى در ۱۲۶۷ در استانبول به دنیا آمد. نسبش به ابوالحسن على حریرى (متوفى ۱۲۴۸)، از نوادگان شیخ احمد رفاعى* و مؤسس شاخه حریریه طریقت رفاعیه، می‌رسد. وى از خاندان معروف حریری‌زاده‌هاى حلب بود (حریری‌زاده، ج ۱، گ ۲۹۲پ؛ درباره این لقب رجوع کنید به همان، ج ۱، گ ۲۸۹ر).
پدر حریری‌زاده، شیخ سید عبدالرحمان، نیز از مشایخ بود. حریری‌زاده دوران تحصیل خود را در استانبول گذراند. فقه حنفى را نزد علامه قاضى شیخ عبداللطیف عمربخارى حلبى، و کتابهاى حدیث (از جمله صحیح بخارى) را نزد علامه شاکر افندى فراگرفت (همان، ج ۱، گ ۸۱ر، ۸۳پ ـ ۸۶پ). در نوجوانى، هنگام تحصیل علوم فقه و تفسیر و حدیث، به تصوف گرایید و نخستین طریقتى که از طریق پدرش بدان منتسب گشت، حریریه بود. وى به خلوتیه و شعب دیگر رفاعیه نیز منسوب است (همان، ج ۲، گ ۲۱۷ر؛ بروسه‌لى، ج ۱، ص ۱۵۵).
اساتید
او پس از درگذشت پدرش به تجارت پرداخت، ولى پس از مدتى دوباره به تحصیل علوم دینى روآورد و براى تحصیل سفرهاى بسیار کرد و به دیدار بسیارى از مشایخ رفت (حریری‌زاده، ج ۳، گ ۳۰۴پ). وى در استانبول و نیز اسکوب، نزد شیخ محمد نورالعربى حسینى (از مشایخ مشهور ملامیه، متوفى ۱۳۰۵) رفت و در ۱۲۸۹ با او بیعت کرد و از وى قصیده تائیه ابن‌فارض، رساله الاحدیه و فصوص‌الحکم ابن‌عربى را آموخت و خلافت‌نامه طریقت ملامیه را نیز از او گرفت. حریری‌زاده به واسطه شیخش، نورالعربى، که به طریق روحانى به حاجى بکتاش‌ولى منتسب بود، به بکتاشیه* نیز انتساب داشت (د.ا. د. ترک، ذیل مادّه). حریری‌زاده در سفر به سِلانیک از شیخ علی‌رضا افندى (متوفى ۱۲۹۵) خلافت رمضانیه و از شیخ ادیب لطفى افندى خلافت سنانیه را گرفت (همانجا؛ گولپینارلى، ص ۳۶۸). همچنین از طریق شیخ عبداللطیف بخارى در ۱۲۸۷ به طریقت قادریه و از طریق شیخ شرف‌الدین ادرنوى/ ادرنه‌اى به طریقت سزائیه منتسب گشت. او تقریباً به دویست طریقت اصلى و شعب آنها انتساب یافته است (د. ا. د. ترک، همانجا).
حریری‌زاده در تصوف طریق اعتدال را در پیش گرفته بود و پیمودن راه شریعت را بهترین طریق می‌دانست و از اینکه خداوند، خدمت علماى ظاهر و باطن را نصیب وى ساخته است، سپاسگزار بود. او ابن‌عربى را از اولیاى برجسته و از مشایخ معتبر می‌دانست و معتقد بود آنچه از آراى او مغایر شریعت است، خطاست ولى نباید درباره وى راه افراط و تفریط پیمود و او را به سبب خطاهایش به کلى مردود شمرد یا همه گفته‌هایش را پذیرفت (حریری‌زاده، ج ۳، گ ۹۹ر).
رحلت
حریری‌زاده در ۱۲۹۹ درگذشت و در درگاه شیخ حاسب افندى، در محله ایوب استانبول، به خاک سپرده شد (د. ا. د. ترک، همانجا). محمدطاهر بروسه‌لى*، مشهورترین شاگرد او، جانشین وى شد (بروسه‌لى، ج ۱، ص ۱۵۵؛ گولپینارلى، ص ۳۶۹).
آثار
او بالغ بر ۴۵ اثر دارد (براى فهرست آثار او رجوع کنید به وصاف، ج ۳، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ بروسه‌لى، ج ۱، ص ۱۵۶ـ۱۵۷) که برخى از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از :
آثار عربى:
۱) تبیان وسائل الحقائق فى بیان سلاسل الطرائق، مشتمل بر سه مجلد بزرگ، که به مثابه دایرهالمعارف طریقتهاست و در آن از ۱۵۰ طریقت و مؤسسان و مشایخ آنها و کیفیت سلوک در هر طریقت بحث شده است. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه سلیمانیه (بخش فاتح ابراهیم افندى، ش ۴۳۰ـ۴۳۲) موجود است (بروسه‌لى، ج ۱، ص ۱۵۶؛ گولپینارلى، ص ۳۶۹؛ د. ا. د. ترک، همانجا؛ براى آگاهى از محتواى این کتاب رجوع کنید به آشکار، ص ۲۱۳ـ۲۱۵).
۲) جواهرالملوک العالیه فى بواهر سلوک الشاذلیه، درباره زندگى ابوالحسن شاذلى و اساس تعالیم شاذلیه (کتابخانه سلیمانیه، بخش خانقاه شاذلى، ش ۵۷).
۳) الموردالخاص بالخواص فى تفسیر سورهالاخلاص. یعقوب چیچک این کتاب را تصحیح و چاپ کرده است (استانبول ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶).
آثار ترکى:
۱) فجرالاسماء و صبح‌المسمى، مشتمل بر شرح اسماء سبعه‌اى که در مراحلِ سلوکِ خلوتیه و شَعبانیه و بَکریه اهمیت دارد (کتابخانه سلیمانیه، بخش محمود افندى، ش ۳۱۵۹).
۲) فتح/ فسح درّ الاَغلى شرح دَوْر الاعلى، که شرح حزب دورالاعلى ابن‌عربى است (کتابخانه سلیمانیه، بخش ترنووالى، ش ۹۶۴).
۳) حقیقهالطریقه، ترجمه مکتوباتى است که شیخ عبدالغنى نابلسى به نام وسائل‌التحقیق و رسائل التوفیق گردآورى کرده است (کتابخانه سلیمانیه، بخش ترنووالى، ش ۴/۸۹۸).
۴) روشن دلنواز، شرح ترکى بر گلشن‌راز شیخ محمود شبسترى است، که در آن از شرح شیخ محمدبن یحیی‌نوربخشى نیز استفاده کرده است (کتابخانه سلیمانیه، بخش محمود افندى، ش ۲۷۵۳).
منابع :
(۱) محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲؛
(۲) کمال‌الدین حریری‌زاده، تبیان وسائل الحقائق فى بیان سلاسل الطرائق، نسخه خطى کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه فاتح، ش ۴۳۰ـ۴۳۲؛
(۳) عبدالباقى گولپینارلى، ملامت و ملامتیان، ترجمه توفیق ه .سبحانى، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۴) Mustafa Askar, Tasavvuf tarihi literaturu, Ankara 2001;
(۵) TDVIA, s.v. “Haririzade” (by Yakup Cicek);
(۶) Osmanzade Huseyin Vassaf, Sefine-i evliya, ed. Mehmet Akkus and Ali Yilmaz, Istanbul 2006.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳
