محمدبن عبدالملک ، متکلم شیعی قرن چهارم و پنجم . کنیه او ابوعبداللّه و نام جدّش محمد تبّان بوده است . تَبّان به معنای کاه فروش است و بدون تشدید نام مکانی است در واسط ، و با ضم تاء و بدون تشدید باء منسوب به تُبان ، روستایی در سُونَج از ناحیه خُزار در ماوراءالنهر است (سمعانی ، ج ۱، ص ۴۴۵ـ۴۴۶؛ یاقوت حموی ، ج ۲، ص ۱۰؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۲، ص ۷۸ـ۷۹). در وجه تسمیه محمدبن عبدالملک احتمال دو مورد اول بیشتر است .
از تاریخ تولد و جزئیات زندگانی تبّان اطلاع چندانی در دست نیست ؛ او در ابتدا معتزلی مذهب بود و سپس به تشیع گروید، با اینهمه در باره او گفته اند که ثبات رأی چندانی نداشته است (نجاشی ، ج ۲، ص ۳۳۳؛ علامه حلّی ، ص ۲۷۰). او مدتی نزد سیدمرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) به تحصیل علم کلام و اصول فقه پرداخت ، و در محضر این استاد بود که سؤالاتی برای وی مطرح شد که آنها را به صورت مکتوب از استاد پرسید، و سیدمرتضی نیز به آنها پاسخ داد. از سؤالات تبّان می توان به مهارت و تبحر او در علم کلام و قواعد اصول فقه پی برد (آقابزرگ طهرانی ، همانجا).
این سؤالات به الاسئله التبّانیـّه / المسائل التبّانیات و پاسخ آنها به جوابات المسائل التبانیات معروف است . از کتاب اخیر که در رسائل الشریف المرتضی (علم الهدی ، ج ۱، ص ۹۳ـ۹۶) به چاپ رسیده است ، معلوم می شود که سؤالها در باره شناخت احکام شرعی از طریق «ادله » آنها بوده است . سیدمرتضی عمل به خبر واحد را جایز نمی داند و تبّان بر این مبنای سید، نقض و شبهه وارد می کند. سؤالات تبّان در دَه فصل تنظیم شده و پاسخ هر سؤال در پایان همان فصل آمده است .
آقابزرگ طهرانی (ج ۲، ص ۷۸ـ ۷۹) جوابات المسائل التبّانیات را دو کتاب دانسته است : یکی در جواب سلطان التُبان در سه مسئله ، دیگری در دَه فصل ، که پاسخ محمدبن عبدالملک تبّان است ، اما حسینی (ص ۳۴) جوابات المسائل التبّانیات را که شامل سه مسئله است همان جوابات المسائل الموصلیات الاولی می داند.
گفتنی است که در هیچیک از کتابهایی که در زمان سیدمرتضی ، یا اندکی بعد، کتب او را فهرست کرده اند، از جوابات المسائل التبّانیات نامی برده نشده است ، اما سیاق کلام در این کتاب با سیاق سایر کتابهای سیدمرتضی مطابق است (آقابزرگ طهرانی ، همانجا).
نسخه ای از المسائل التبّانیات در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره ۲۳۴۰ موجود است (فکرت ، ص ۱۷۳) و نسخه ناقصی نزد حسینی خوانساری بوده که او خود آن را از نسخه دیگری رونویسی کرده بوده است (حسینی خوانساری ، ج ۴، ص ۴۱۸). کتابهای دیگر تبّان عبارت اند از: کتاب المعدوم و کتابٌ فی تکلیف مَنْ عَلِم اللهُ انه یَکْـفُرُ . تبّان در ۴۱۹ درگذشت (نجاشی ، ج ۲، ص ۳۳۳؛ بغدادی ، ج ۲، ستون ۶۳).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، ج ۶؛
(۳) احمد حسینی خوانساری ، کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار ، ج ۴، قم ۱۴۱۵؛
(۴) سمعانی ؛
(۵) حسن بن یوسف علامه حلّی ، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال ، چاپ جواد قیومی ، ( قم ) ۱۴۱۷؛
(۶) علی بن حسین علم الهدی ، رسائل الشریف المرتضی ، ج ۱، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۴۰۵؛
(۷) محمدآصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد ۱۳۶۹ش ؛
(۸) احمدبن علی نجاشی ، رجال النجاشی ، چاپ محمدجواد نائینی ، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۹) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت ۱۹۹۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۶