بَزْدَوی ، محمد بن محمد ابوالیُسر، قاضی ، مدرّس ، فقیه و محدث حنفی . حدود ۴۲۱ در بزده به دنیا آمد. در منابع از دوران رشد، چگونگی تحصیلات ، و مشایخ وی ذکری به میان نیامده و تنها لکنوی (ص ۱۸۸) اشاره می کند که وی از اسماعیل بن عبدالصادق (متوفی ۴۹۴) و ابی یعقوب یوسف بن منصور سیّاری حدیث شنیده است .
خاندان بزدوی عالم پرور بود؛از جمله جدّ پدرش عبدالکریم بزدوی (متوفی ۳۹۰)، برادر بزرگش علی بن محمد، ابوالعُسر (متوفی ۴۸۲)، فرزندش ابوالمعالی مفتی و قاضی بخارا (متوفی ۵۴۲)، و برادرزاده اش حسن بن علی (متوفی ۵۵۷) از علما بودند.
بزدوی در علوم دینی به پایه ای رسیده بود که طالبان از اطراف و اکناف به سوی او می شتافتند (ابن قطلوبغا، ص ۶۵ـ۶۶؛ذهبی ، ج ۱۹، ص ۴۹). وی به بخارا سفر کرد اما تاریخ دقیق آن معلوم نیست . او فقه درس می داد و مجلس املای حدیث داشت و مشتاقان ، روایاتش را می نوشتند (سمعانی ، ج ۱، ص ۳۳۹؛ذهبی ، همانجا).
شاگردان
از جمله شاگردان او، نجم الدین نسفی * مفسّر و متکلم نامبردار و صاحب کتاب القند فی ذکر علماءِ سمرقند (در شرح حال علمای ماوراءالنهر) را می توان نام برد. نسفی در جاهای مختلف این کتاب ، که اخیراً نسخه ناقصی از آن چاپ شده ، از بزدوی با عنوان استاد بزرگ یاد می کند (از جمله رجوع کنید به ص ۳۱۱، ۴۰۷).
از دیگر شاگردان بزدوی ، علاءالدین محمدبن احمد سمرقندی ، صاحب کتاب تحفه الفقها ، و فرزند خودش ابوالمعالی قاضی و مفتی بخارا و برادرزاده اش حسن بن علی بوده اند (لکنوی ، همانجا).
سمعانی (همانجا) عده ای از جمله ابوالمعالی را نام می برد که به واسطه آنان احادیث بزدوی را شنیده است . چون بزدوی در تصنیفات خود همیشه سادگی را رعایت می کرد، برخلاف برادرش ، علی بن محمد، ابوالیسر لقب گرفت (طاش کبری زاده ، ج ۲، ص ۱۶۵؛لکنوی ، ص ۲۳۵).
بزدوی ، علاوه بر پیشوایی و تدریس و املای حدیث ، مقام قضای سمرقند را هم بر عهده داشت (ذهبی ، همانجا).
رحلت
او در ۴۹۳ در بخارا درگذشت (بغدادی ، ج ۲، ستون ۷۷؛طاش کبری زاده ، همانجا).
آثار
از آثار منسوب به بزدوی است :
المبسوط ، در فروع فقه حنفی ؛
شرح جامع الصغیر شیبانی . شرح جامع الصغیر را حاجی خلیفه شرح جامع الصدر ثبت کرده است . به نوشته حاجی خلیفه (ج ۱، ستون ۵۶۳) جامع الصغیر را ابوطاهر دَباس مرتب کرد و حسام الدین بن مازه بر اساس این ترتیب ، کتابی تألیف کرد که شامل امهّات مسائل حنفیّه است و به «جامع الصدر الشهید» شهرت دارد. بر این کتاب شروح مختلفی نوشته شده که شرح بزدوی از آن جمله است .
منابع :
(۱) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی طبقات الحنفیه ، بغداد ۱۹۶۲؛
(۲) اسماعیل بغدادی ، هدیّه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النّبلاء ، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله بارودی ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۶) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده ، مفتاح السعاده و مصباح السیاده ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۷) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه ۱۳۷۶ ) ، ج ۱۱، ص ۲۱۰؛
(۸) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائد البهیّه فی تراجم الحنفیّه ، کراچی ۱۳۹۳؛
عمربن محمد نسفی ، کتاب القند فی ذکر علماء سمرقند ، چاپ نظرمحمد فاریابی ، ریاض ۱۴۱۲/(۹) ۱۹۹۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳