حکیم مؤمن ، شهرت محمدمؤمن‌بن محمدزمان حسینى تنکابنى دیلمى (متوفى ح ۱۱۱۰)، پزشک و داروشناس دوره صفوى، مؤلف کتاب معروف تحفهالمؤمنین*. به‌رغم معروفیت بسیار تحفهالمؤمنین، از زندگى حکیم مؤمن مطلب چندانى نمی‌دانیم. به نوشته خود او (ص ۳)، پدر و جدش پزشکان دربار صفوى و اجدادشان نیز پزشک بودند.
از شمار فراوان واژه‌هاى دیلمى به کار رفته در تحفه المؤمنین شاید بتوان نتیجه گرفت که در زمان تألیف این اثر، روزگارى طولانى از مهاجرت آنها به اصفهان سپرى نشده بوده است. از میان اخلاف او نیز از تعدادى پزشک اطلاع داریم (رجوع کنید به ادامه مقاله). ریو (ج ۲، ص ۴۷۷)، براساس آشنایى حکیم مؤمن با آثار پزشکى و مفردات هندى، حدس‌زده که وى مدتها در هند می‌زیسته است.
درباره اینکه او طبیب مخصوص شاه سلیمان صفوى بوده است (رجوع کنید به حکیم مؤمن، مقدمه محمود نجم‌آبادى، ص ۹) سندى در دست نیست و اینکه در کتابهاى تاریخ دوره صفوى نامى از او نیست، این احتمال را سست می‌کند، مضافاً که حکیم مؤمن (ص ۳)، به نوشته خودش، فقط «ملازم رکاب» شاه سلیمان بوده است. وى شیعه بوده (بغدادى، ج ۲، ستون ۳۰۸؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۳۲۵) و بنابر آثارش، به تصوف گرایش داشته و از تمایلات و تعصبات خشک مذهبى دور بوده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).
از برخى فرزندان و نوادگان او آثارى باقی‌مانده است،
از جمله خرقه، کتابى درباره بیماریهاى تناسلى و قوه باه، نوشته فرزندش محمد تنکابنى، که در برخى منابع آن را اثر مرتضى قلی‌خان شاملو دانسته‌اند، اما آقابزرگ طهرانى (۱۴۰۳، ج ۷، ص ۱۴۹ـ۱۵۰؛همو، ۱۳۷۲ش، ص ۶۵۰) این نظر را رد کرده و مرتضى قلی‌خان را که امیر بوده داراى چنین دانشى ندانسته است (نیز رجوع کنید به منزوى، ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش، ج ۱، ص ۵۴۹).
فیلسوف‌الدوله (ج ۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱)، میرزاسید احمدبن حسین شریف حسینى تنکابنى (سده سیزدهم)، حکیم‌باشى فتحعلی‌شاه، مؤلف مطلب‌السئوال، رساله اسهالیه، و مترجم برءالساعه محمد بن زکریاى رازى به فارسى، را نیز از نوادگان او دانسته است؛البته ظاهراً احمد تنکابنى، برخلاف آنچه در مطرح الانظار آمده است، نه از جانب مادر، که از طرف پدر به حکیم مؤمن می‌رسد. همچنین فرزندان او، حبیب‌اللّه مجدالاطباء و نصراللّه خان شمس‌الاطباء، نیز پزشک بوده‌اند (همان، ج ۱، ص ۱۸۱)، حاج میرسیدعلى نجف‌آبادى یا تنکابنى (متوفى ۱۳۶۲)، عالم دینى، نیز نسبش به حکیم مؤمن می‌رسد (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۴، ص ۱۳۸۱ـ۱۳۸۲؛کتابى، ج ۱، ص ۲۱۶).
سنگ قبرى به نام محمد مؤمن متوفى ۹۲۳ را، که در صحن مقبره ملکشاه و خواجه نظام‌الملک در اصفهان است، برخى به‌اشتباه از آن حکیم مؤمن دانسته‌اند (هنرفر، ص ۲۴۳؛مهدوى، ص ۳۱۵).
آثار
۱) تبصرهالمؤمنین (تألیف ۱۰۸۶)، در رد شیوخ اسلام و ائمه جمعه و محمدطاهر شیخ‌الاسلام قمى صاحب حکمه العارفین و دفاع از صوفیه (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۱۱، ص ۵۹۳؛حائرى، ج ۱۰، بخش ۴، ص ۲۰۱۰ـ۲۰۱۲). برخى احتمال ضعیفى داده‌اند که مؤلف این کتاب محمدمؤمن طالقانى (سده یازدهم) باشد (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۳۷۲ش، ص ۷۴۷؛همو، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۳۲۵).
۲)شرح داستان مرموز، شرحى فلسفى بر داستانى رمزى که به نوشته حکیم مؤمن از هندوستان به خراسان فرستاده شده بود (حائرى، ج ۱۰، بخش ۳، ص ۱۱۹۸).
۳) نسخه معجون معجزنما، که احتمال داده شده است از حکیم مؤمن باشد (رجوع کنید به همان، ج۱۰، بخش۳، ص ۱۱۹۶). ۴)معالجات طیور (منزوى، ۱۳۷۴ش، ج ۵، ص ۳۹۱۸).
برخى تحفه عباس‌شاهى، به نام شاه عباس اول صفوى (حک : ۹۹۶ـ۱۰۳۸)، را تألیف حکیم مؤمن دانسته‌اند (رجوع کنید به میرزایف و بولدیریف، ج ۲، ص ۸۰۸؛منزوى، ۱۳۷۴ش، ج ۵، ص ۳۳۴۳)؛اما با توجه به تاریخ درگذشت حکیم مؤمن، قطعاً این کتاب از او نیست.
براى نسخه‌ها و منتخبات تحفه رجوع کنید به تحفه المؤمنین*
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه: الروضه النضره فى علماء الماه الحادیه عشره، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۳) همان: الکواکب المنتشره فى القرن الثانى بعد العشره، چاپ علی‌نقى منزوى، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۴) همان : نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴؛
(۵) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۲، در حاجی‌خلیفه، ج ۶؛
(۶) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، تهران، ج۱۰، بخش ۳، ۱۳۴۸ش، ج۱۰، بخش ۴، ۱۳۵۲ش؛
(۷) حکیم مؤمن؛
(۸) عبدالحسین فیلسوف‌الدوله، کتاب مطرح الانظار فى تراجم اطباء الاعصار و فلاسفه الامصار، ج ۱، (تبریز) ۱۳۳۴، چاپ افست تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکى، طب اسلامى و مکمل، ۱۳۸۳ش؛
(۹) محمدباقر کتابى، رجال اصفهان (در علم و عرفان و ادب و هنر)، اصفهان ۱۳۷۵ش ـ؛
(۱۰) احمد منزوى، فهرست مشترک نسخه‌هاى خطى فارسى پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش؛
(۱۱) همو، فهرستواره کتابهاى فارسى، تهران ۱۳۷۴ش ـ؛
(۱۲) مصلح‌الدین مهدوى، تذکره القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ش؛
(۱۳) عبدالغنى میرزایف و آلکساندر نیکالایویچ بولدیریف، فهرست دست‌نویس‌هاى شرقى در آکادمى علوم تاجیکستان، ترجمه گل‌نساء یعقوبى و نرجس اکبرداریان، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۱۴) لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخى اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ش؛
(۱۵) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳