غیاث‌الدین‌بن همام ، مورخ سدۀ دهم. اطلاعات ما دربارۀ زندگى او اندک است. شهرت او به صورتهاى خواندمیر، خواندامیر و خونده‌میر نیز ضبط شده است (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۴؛ همو، ۱۳۱۷ش، ص ۷؛ همو، ۱۳۲۴ش، ص و؛ فرشته، ص۲۱۰؛ میرخواند، ج ۷، ص ۳).
وى، به‌نوشتۀ خودش در حبیب‌السیر، که در زمان تألیف آن در ۹۲۷ حدود ۴۷ـ۴۸ سال داشته، در حدود ۸۸۰ در هرات متولد شده است. پدرش، خواجه همام‌الدین محمد، مدتى وزیر میرزاسلطان محمود (فرزند ابوسعید گورکان) بود (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۵ـ۶). مادرش دختر میرخواند، مؤلف تاریخ روضهالصفا، بود و به این سبب وى را پدر (ابوى مخدومى) خطاب می‌کرد و همین باعث شد تا برخى، به اشتباه، خواندمیر را فرزند میرخواند بپندارند (همان، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۶ـ۸، ج ۴، ص ۳۴۱)، ولى با تصریح خواندمیر در حبیب‌السیر (همان، ج ۱، ص ۴) و دستورالوزراء (ص ۷) به‌نام و نسب خویش، این اختلاف‌نظرها از بین می‌رود.
خواندمیر سالهاى جوانى را در محضر امیرعلیشیر نوایى گذراند و با استفاده از کتابخانۀ عظیم وى، در شش ماه مطالب کتاب خلاصه الاخبار فى احوال الاخیار را فراهم آورد (ریو، ج ۱، ص ۹۷). در ۹۱۱، پس از فوت سلطان حسین بایقرا، وى به ملازمت بدیع‌الزمان میرزاى تیمورى درآمد (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹، ج ۴، ص ۳۱۹، ۳۶۴). خواندمیر در هرات بود که محمدخان شیبانى آنجا را گرفت (همان، ج ۴، ص ۳۷۴ـ۳۷۶، ۵۰۷). در ۱۰ جمادی‌الآخره ۹۳۴، خواندمیر به هند رفت و در ۴ محرّم ۹۳۵ به شهر آگره و به حضور ظهیرالدین محمد بابر رسید (همان، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹؛ فرشته، همانجا). پس از درگذشت بابر در ۹۳۷، خواندمیر نزد پسر او، همایون شاه، مقرب شد (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹؛ فرشته، ص ۲۱۵).
آثار
خواندمیر نویسنده‌اى پرکار و صاحب تألیفات متعدد است.
مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:
۱) مآثرالملوک، که ظاهرآ نخستین اثر وى است، زیرا مؤلف در آن به هیچ‌یک از تألیفات خود اشاره نکرده است. وى آن را به نام امیرعلیشیر نوایى نوشته است و بنابراین، تاریخ تألیف آن به پیش از ۹۰۶ (سال فوت نوایى) می‌رسد (همان، ص ث). این کتاب دربارۀ سخنان پادشاهان، انبیا و دانشمندان است (همان، ص ث).
۲) خلاصه الاخبار فى بیان احوال الاخیار، با مقدمه، ده مقاله و خاتمه، دربارۀ خلقت عالم، احوال انبیا، تواریخ حکما، احوال سلاطین قدیم ایران و عرب، حکما و ائمه، عباسیان و سلسله‌هاى سلاطین اسلامى تا ۸۷۵٫ خاتمۀ آن نیز در وصف هرات و شرح‌حال مشاهیر معاصر مؤلف است. این کتاب در واقع نسخۀ اول تاریخ حبیب‌السیر است. از این کتاب تنها خاتمۀ آن به‌چاپ رسیده است.
۳) دستورالوزراء، کتابى دربارۀ زندگى وزرا، از پیش از اسلام تا ۹۰۶٫ از این کتاب دو تحریر در دست است. تحریر دوم دوازده شرح‌حال افزون بر تحریر نخست دارد. خواندمیر تحریر نخست را در دورۀ وزارت امیر علیشیر نوایى در هرات و تحریر بعدى را در ۹۱۵، در دورۀ حکومت محمد شیبانى، به پایان رساند. دستورالوزراء مطالب دقیقى دربارۀ وزراى معاصر خواندمیر دارد (خواندمیر، ۱۳۱۷، ص چ ـح؛ همو، ۱۳۲۴، ص یو).
۴) جلد هفتمِ تاریخ روضهالصفا*، که خواندمیر خود به تحریر آن تصریح کرده است (میرخواند، ج ۷، ص ۳).
۵) مکارم الاخلاق، در شرح مکارم و محاسن امیرعلیشیر نوایى، که به سلطان حسین بایقرا تقدیم شده است (خواندمیر، ۱۳۲۴ش، ص یز).
۶) نامه نامى، مجموعه‌اى از مراسلات و منشآت رسمى و دربارى پیشینیان، که خواندمیر آن را در ۹۲۸، در مورد چگونگى کتابت، براى منشیان و مترسلان گرد آورده است (همان، ص یح). ۷) تاریخ حبیب‌السیر*، از مهم‌ترین منابع تاریخى ایران، به‌ویژه در دوره تیموریان، که در ۹۲۷ تألیف شده است.
از آثار به‌جا مانده از خواندمیر چنین برمی‌آید که وى در نگارش آثار تاریخى توانا و با اشعار و کتب قدما، کتابهاى متداول مدارس و مکاتب زمان خود و کتابهاى تفسیر، طب، شعر و ادب، لغت و تاریخ کاملا آشنا بوده است (همان، ص و).
رحلت
خواندمیر در ۹۴۱ در هند درگذشت و بنابه وصیتش او را در دهلى در کنار مزار شیخ نظام‌الدین اولیا و امیرخسرو دهلوى دفن کردند (فرشته، همانجا؛قس خواندمیر، ۱۳۱۷ش، ص ت). پسر وى، امیرمحمود، نویسنده کتاب ایران در روزگار شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب صفوى است. او تألیف آن را به تشویق محمدخان شرف‌الدین اوغلى، حاکم هرات، در ۹۵۳ آغاز کرد و در ۹۵۷ به انجام رساند (رجوع کنید به خواندمیر، ۱۳۱۷ش، مقدمه نفیسى، ص ج؛امیرمحمودبن خواندمیر، مقدمه، ص ۲). این کتاب در ۱۳۷۰ش در تهران چاپ شده است.
منابع :
(۱) امیرمحمودبن خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوى، چاپ غلامرضا طباطبایى تهران ۱۳۷۰ش؛
(۲) غیاث‌الدین‌بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فى اخبار افراد بشر، زیرنظر محمود سیاقى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۳) همو، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسى، تهران ۱۳۱۷ش؛
(۴) همو، رجال کتاب حبیب‌السیر، گردآورده عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۲۴ش؛
(۵) محمدقاسم بن غلامعلى فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمى، کلهنو ۱۲۸۱ ؛
(۶) محمدبن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضهالصفا، تهران ۱۳۲۹ش؛
(۷) Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London 1966.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵
