بسطامی ، عمربن محمد ، محدث ، مفسر، ادیب ، کاتب ، فقیه و مفتی شافعی بلخ در قرن ششم . نیاکان وی از اهالی بسطام بودند (سمعانی ، ج ۱، ص ۳۵۲) که به بلخ مهاجرت کردند و در آنجا مقیم شدند.وی در ۴۷۵ در بلخ متولد شد و در آنجا پرورش یافت.
استادان
و از پدر خود و مشایخ دیگر بلخ ،
مانند ابوالقاسم بن محمد خلیلی ،
ابراهیم بن محمد اصفهانی ،
محمدبن حسین سَمِنجانی و دیگران علم آموخت (سبکی ، ج ۷، ص ۲۴۸ـ ۲۴۹؛ ذهبی ، ج ۲۰، ص ۴۵۲؛ ابن نجّار، ج ۲۰، ص ۱۰۵)؛ سپس برای تحصیلات بیشتر به شهرهای نیشابور، مرو و سمرقند رفت و نزد مشایخ آن بلاد به تحصیل علم پرداخت .
در نیشابور
از ابوسعدبن ابوصادق ،
ابوبکر شیروی ،
اسماعیل بن عبدالغافر،
در مرو از محمدبن منصور سمعانی ،
محمدبن محمد ماهانی ،
موفق بن عبدالکریم هروی ،
در سمرقند از
علی بن احمدبن حسن و کسانی دیگر علم آموخت (ابن نجار، همانجا؛ اسنوی ، ج ۱، ص ۱۲۵ـ۱۲۶).
شاگردان
سمعانی ، مؤلّف الانساب ، زبده ترین شاگرد وی و نیز از ملازمان او بوده که با القاب امامنا و شیخنا از او یاد کرده و نوشته است که در مرو، بلخ ، بخارا، سمرقند و هرات از وی حدیث شنیده است (همانجا).
ابن نجار نیز با واسطه از بسطامی حدیث شنیده است (ج ۲۰، ص ۱۰۶ـ۱۰۷).
از جمله خصایص پسندیده وی که مورخان بدان اشاره کرده اند این است که وی در بزرگسالی نیز از طلب علم دست برنداشته بود؛ به گزارش ابن نجار، وی در سن کهنسالی به عزم سفر حج وارد بغداد شد و در بغداد از عالمانی ، مثل محمدبن عبدالباقی انصاری و ابوالقاسم بن سمرقندی و دیگران حدیث شنید (ابن نجار، همانجا؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۰۲).
آثار
بسطامی علاوه بر تدریس تألیف نیز می کرد؛ از تألیفاتش
ادب المریض والعائد،
لقاطات العقول (المعقول ) ،
مزالق العزله در خور ذکر است (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۴۸؛ بغدادی ، ج ۱، ستون ۷۸۴؛ زرکلی ، ج ۵، ص ۶۱؛ ابن عماد، ج ۴، ص ۲۰۶).
رحلت
منابع مختلف سال درگذشت وی را ۵۶۲ ثبت کرده اند، ولی زرکلی (همانجا) ۵۷۰ را ذکر کرده که درست نیست . به گزارش ابن عماد (همانجا) او در ۸۷ سالگی درگذشته است .
منابع :
(۱) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹؛
(۲) ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷؛
(۳) عبدالرحیم بن حسن اسنوی ، طبقات الشافعیه ، چاپ کمال یوسف حوت ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنؤوط و
(۶) محمد نعیم عرقسوسی ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۷) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۶؛
(۸) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیه الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۴ ـ ۱۹۶۸؛
(۹) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۱۰) علی بن یوسف قفطی ، انباه الرواه علی انباه النحاه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳