«»گفتار استاد:
«على بن بابویه قمى،متوفى در سال۳۲۹ ه.ق،مدفون در قم،پدر شیخ محمد بن على بن بابویه، معروف به شیخ صدوق است که در نزدیکى شهر رى مدفون است.پسر محدث است و پدر فقیه و صاحب فتوا،معمولا این پدر و پسر،به عنوان«صدوقین»یاد مى شوند.» (۱)
على بن بابویه کیست؟
ابو الحسن على بن الحسین بن موسى بن بابویه،یکى از فقهاى نامدار و یکى ازاصحاب فتوى و اجتهاد،و در عصر خویش رئیس فقها و محدثین و پیشواى مردم قم بوده است.شیعیان در امور دینى به او مراجعاتى داشته اند و فتوایش نزد همگان نافذ ومحترم بوده است.
در بیان عظمت علمى و منزلت قدس و تقواى او،همین بس است که فقهاى ما در مواردى که حدیثى از اهل بیت عصمت و طهارت(ع)نرسیده باشد،و از او فتوایى در آن زمینه وجود داشته باشد،فتاواى او را به علت نزدیک بودن به عهد امامت و عصرمعصوم(ع)،به منزله حدیث تلقى مى کردند و فتواى او را نشانى از وجود حدیث در آنزمینه قلمداد مى نمودند.چنانکه«شهید اول»در کتاب«ذکرى»با این تعبیر بیان فرموده اند:
«اصحاب ما،دستور العمل خود را از رساله على بن بابویه مى گرفتند،هنگامى کهدسترسى به نص روایت نداشتند،چون اعتماد و اطمینان کاملى به او داشتند.» (۲)
گفتار ابن ندیم:
ابن ندیم،کتابشناس و مورخ معروف در فهرست خود مى نویسد:
«ابن بابویه،على بن موسى قمى،یکى از فقها و یکى از موثقین شیعه مى باشد.باخط پسرش ابو جعفر محمد بن على پشت کتابى خواندم که به یکى اجازه داده بودکتابهاى پدرش را روایت کند و تعداد آنها حدود ۲۰۰ جلد مى باشد،ولى او تصریح نموده بود که تالیفات خودم ۱۸ کتاب مى باشد.» (۳)
تالیفات او:
او تالیفات متعددى دارد.یکى از آنها کتاب«الشرایع»مى باشد که جهت فرزندعزیزش صدوق نوشته است و از دیگر آثار او:
رساله الاخوان،
قرب الاسناد،
تفسیرقرآن کریم،
کتاب النکاح،
النوادر،
کتاب التوحید،
الصلوه،
مناسک الحج و…مى باشد.
او نخستین مؤلف کتاب فقهى عارى از ذکر سند روایت مى باشد که توانسته است کتاب فقهى را مجرد از سند روایت و مانند اثرى مخصوص به مؤلف ونشان دهنده فتوى و نظر او تالیف کند.و کتابى به همین سبک به نام«الشرایع»که به نام«الرساله الى ابنه»هم خوانده مى شود، جهت پسر خود،صدوق به یادگار گذاشت.ظاهرامر این است،این کتاب همان است که«الفقه الرضوى»هم خوانده مى شود،چون درآغاز آن«قال على بن موسى»هست،از اینرو برخى چنین پنداشته اند که مقصود از او،امام على بن موسى الرضا(ع)است. (۴)
مورد عنایت و توجه:
او مورد عنایتخاصه حضرت امام زمان(عجل الله تعالى فرجه الشریف)واقع شده است.و نامهاى از سوى آن بزرگوار توسط حسین بن روح نوبختى به او رسیده است که متن آن در رجال نجاشى این گونه آمده است:
«ابو الحسن على بن الحسین بن موسى بن بابویه قمى،شیخ بزرگ و پیشواى قمى ها در روزگار خویش،فقیه و مورد وثوق آنان،او به عراق آمد و با ابو القاسم حسین بن روح(رحمه الله) ملاقات نمود و از او مسائلى را پرسید.سپس با او مکاتبه نمود واین مکاتبات توسط على بن جعفر بن اسود انجام مى پذیرفت.
در یکى از این مکاتبات از او مى طلبد که نامه اى را به محضر صاحب امر(عج)برساند که در آن نامه درخواستدعائى درباره فرزند صورت گرفته بود،پس در پاسخ او چنین آمد که ما از خداوندمتعال درخواست نمودیم که فرزندى به تو عنایت فرماید و به زودى دو فرزند ذکورنیکوکار و خیر نصیب تو خواهد شد…»
پس از آن مکاتبه بود که ابو جعفر و ابو عبد الله از یک همسر ام ولدى متولدگردیدند.از ابو عبد الله حسین بن عبید الله آمده است که مى گفت:«از ابا جعفر مى شنیدم که بارها مى گفت: «من با دعاى صاحب امر و امام زمان(عج)به دنیا آمده ام»و به این عنایت افتخار مى نمود.» (۵)
وفات او:
على بن بابویه در سال۳۲۹ ه.ق در همان سال رحلت ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینى درگذشت،و در قم،نزدیک صحن مطهر حضرت معصومه(ع)مدفون گردید و مزارش معروف،و هم اکنون مورد زیارت و عنایت مردم مى باشد.
از دیگر آثار او،کتاب التفسیر،النکاح،مناسک الحج،قرب الاسناد،التسلیم،الطب،المواریث، المعراج مىباشد.این تالیفات را عباس بن عمر کلودانى(رحمه الله)خبر داد و افزوده است هنگامى که او در سال ۳۲۸ به بغداد آمد،از او اجازه روایتى دریافت نمودم. (۶)او از سعد بن عبد الله اشعرى روایت نموده است و جعفر بن محمد قولویه،کامل الزیارات را از او روایت کرده است.» (۷)
«نجاشى»از عدهاى از اصحاب خود نقل کرده است که از مجمعى از اصحاب شنیده اند که: «پیش از ابو الحسن على بن محمد سمرى(ره)،یکى از نواب چهارگانه امام عصر(عج)بودیم که گفت:«خداوند رحمت کند على بن الحسین بن بابویه را به او گفته شده است که او زنده است. »در پاسخ گفت:«نه،او امروز به رحمت ایزدى پیوست.تاریخ آن را یادداشت کردند و خبر رسید که او همانروز از دنیا رفته است.» (۸)
فقهای نامدار شیعه//عقیقی بخشایشی
۱- متن گفتار استاد شهید مرتضى مطهرى،آشنایى با علوم اسلامى،ص۲۹۳
۲- ریاض العلماء،ج ۴،ص ۸
۳- فهرست ابن ندیم،ص۲۴۶،فن ۵ از مقاله پنجم.
۴- ریحانه الادب،ج۷،ص ۴۰۱٫
۵- رجال نجاشى،ص ۲۶۱،چاپ جامعه مدرسین.
۶- رجال نجاشى،ص ۲۶۲،کد معرفى ۶۸۴٫
۷- معجم رجال الحدیث،ج ۱۲،ص۳۶۹،کد معرفى ۸۰۶۲- طبقات مفسران شیعه،ج ۱،ص ۵۹۸٫
۸- رجال نجاشى،ص ۲۶۲٫