على‌بن محمدبن على رازى، کنیه‌اش ابوالقاسم، متکلم و محدّث و فقیه شیعى قرن چهارم. خاندان وى در اصل اهل قم بودند و سپس به رى که در آن روزگار مرکزیت علمى بیشترى نسبت به قم یافته بود و ابن‌بابویه مشهور به شیخ‌صدوق (متوفى ۳۸۱) در آنجا سکنا داشت، مهاجرت کردند (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۱۵، ص۴۳۰). بر همین اساس، ابن‌شهرآشوب (۱۳۵۳، ص ۶۳؛ همو، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۱۲۲) از خزّاز به قمى یاد کرده است (رجوع کنید به امین، ج ۲، ص ۲۰۸).
از تاریخ ولادت و وفات و همچنین زندگانى او اطلاعاتى در دست نیست. نجاشى (ص ۲۶۸) در عبارتى کوتاه در اشاره به مقام و جایگاه او، ضمن ثقه دانستن وى، او را فقیه و عالم برجسته (کان… وَجْهآ) معرفى کرده است. شیخ‌طوسى (۱۴۲۰، ص۲۹۰) وى را متکلمى آشنا به فقه دانسته و گفته که وى ساکن رى بوده و همانجا نیز درگذشته است (نیز رجوع کنید به علامه حلّى، ص۱۸۰).
نام پدر خزّاز در اکثر منابع، محمد ذکر شده (براى نمونه رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهرآشوب، ۱۳۵۳، همانجاها) اما شیخ‌طوسى (۱۴۱۵، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اردبیلى، ج ۱، ص ۵۵۴، ۵۷۸) نام پدر او را احمد نوشته که احتمالا تصحیف محمد است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۸ـ۲۲۹؛ شوشترى، ج ۵، ص۳۶۰، ۵۶۹).
خزّاز از شاگردان شیخ‌صدوق* بوده و از وى با تعبیر شیخنا یاد کرده است (خزّاز، ص ۶۳). هرچند در شرح‌حال وى اشاره‌اى به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آنکه برخى از مشایخ روایى وى همچون ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شیبانى* (همان، ص ۶۵، ۷۹)، احمدبن محمدبن عیاش جوهرى (رجوع کنید به ابن‌عیاش*، احمدبن محمد؛ همان، ص ۹۹) و ابوالفرج معافى‌بن زکریا نهروانى (رجوع کنید به ابن‌طرارا*، معافى‌بن زکریا؛ همان، ص ۷۵، ۹۴) از عالمان ساکن در بغداد بوده‌اند، مى‌توان از سفر وى به آنجا سخن گفت.
احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد دیدن کرده است (درباره اسامى دیگر مشایخ وى رجوع کنید به افندى‌اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۸؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۱۸، ص ۸۷؛ خزّاز، مقدمه موسوى و ربیعى، ص۱۰ـ۱۲). از خزّاز، کسانى چون محمدبن ابى‌الحسن‌بن عبدالصمد تمیمى خزاعى (رجوع کنید به سبزوارى*، على‌بن محمد) که لقب تمیمى وى به اشتباه در منابع به صورت قمى ذکر شده (رجوع کنید به مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۱۶، ج ۱۰۷، ص ۱۱۴؛ افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۶) و ابوالبرکات على‌بن حسین حسینى جورى/ خورى (؟) (مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۶۵ـ۱۶۶؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۹) روایتِ حدیث کرده‌اند.
آثار
در منابع، سه اثر را از تألیفات على خزّاز رازى دانسته‌اند.
الایضاح در اصول دین و دانش کلام (رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهر آشوب، ۱۳۵۳، همانجاها) و
کتاب الأحکام الشرعیه در دانش فقه (ابن‌شهر آشوب، ۱۳۵۳؛ افندى‌اصفهانى، همانجاها)، که موجود نیستند. از اثر اخیر نسخه‌اى در اختیار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است (رجوع کنید به ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۱۲۲، ۴۱۶).
تنها اثر موجود او کفایه‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است (رجوع کنید به ابن‌شهرآشوب، ۱۳۵۳، همانجا).
براساس برخى مطالب این کتاب، خزّاز آن را پس از ۳۸۱ نگاشته است (رجوع کنید به خزّاز، ص ۴۱۷، ۴۲۴). به‌رغم آنکه خزّاز (ص ۶۱ـ۶۲) در سبب نگارش کتاب خود، شبهات معتزله نسبت به امامیه در مسئله امامت را ذکر کرده، اما براساس آنچه در جایى دیگر از کتاب خود آورده (رجوع کنید به ص ۳۰۵ـ۳۱۵، ۴۲۳ـ۴۲۴، ۴۲۹ـ۴۳۰) مى‌توان دریافت که هدف اصلى وى پاسخ دادن به ایرادهاى زیدیه بوده که در روزگار خزّاز، متکلمان و عالمان برجسته‌اى از آنها، همچون ابوطالب هارونى* (متوفى ۴۲۴)، در رى ساکن بوده‌اند و این ایرادها در سنّت زیدیه بارها در خرده‌گیرى بر امامیه تکرار شده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ج ۱، ص ۶۹، ۷۴، ۷۷ـ۷۹، ۱۲۶؛ ناطق‌بالحق، ص ۱۶۵ـ۱۷۱).
در مواردى، ظاهرآ براساس نسخه‌اى از کتاب خزّاز، به اشتباه (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۷؛ کلباسى، ج ۳، ص ۱۸۷ـ۱۸۸) کفایه‌الاثر به شیخ‌صدوق و شیخ‌مفید نسبت داده شده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۸؛ خزّاز، همان مقدمه، ص ۱۴ـ۲۱). کفایه‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان (براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ص۹۰؛ ابن‌طاووس، ص ۱۵۷؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۸ـ۲۱۰) و از منابع مجلسى (ج ۱، ص۱۰) در تألیف بحارالانوار* بوده است.
علامه حلّى در اجازه‌نامه خود به بنى‌زهره از این اثر یاد کرده است (رجوع کنید به مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۱۵ـ۱۱۶). محسن امین (ج ۲، ص ۲۰۷) از نسخه‌اى نفیس و قدیمى از این کتاب که در ۵۸۴ کتابت شده و اجازه برخى از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۰۹ـ۲۱۰؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا).
خزّاز در این کتاب (ص ۶۱ـ۶۲) در مقام گردآورى روایات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه علیهم‌السلام است. او روایات را در دو بخش و ۳۹ باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصریحاتى است که ۲۷ تن از صحابیان پیامبر صلى‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم بر امامت على علیه‌السلام و فرزندانش نقل کرده‌اند. او روایات هر صحابى را در بابى خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه علیهم‌السلام در امامت امامان دوازده‌گانه یا معرفى امام بعدى، هریک در بابى خاص گرد آمده است.
در پایان این بخش، روایاتى از زیدبن على‌بن حسین دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه آمده است (رجوع کنید به ص ۴۱۶ـ۴۳۰). مؤلف (ص ۴۲۳ـ۴۲۴) به هنگام نقل روایات زید از مقام او دفاع کرده و نوشته است که او هرگز مدعى امامت نبوده بلکه به امامت امام صادق علیه‌السلام اعتراف داشته است.
نسخه‌هاى خطى متعددى از کفایه‌الاثر باقى مانده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۱۸، ص ۸۷ـ۸۸؛ صدرایى خویى، ج ۵، ص ۳۴۱ـ۳۴۳) و چاپ انتقادى آن را محمدکاظم موسوى و عقیل ربیعى (قم ۱۴۳۰) منتشر کرده‌اند. عبداللّه افندى اصفهانى (همانجا) تصریح کرده که آثار دیگرى چون الباب المفتوح الى ما قیل فى النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البیان، و رساله‌اى در منطق، تألیفات زین‌الدین بیاضى بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.
منابع :
(۱)آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۳) ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران ۱۳۵۳؛
(۴) همو، مناقب آل‌ابى‌طالب، چاپ یوسف بقاعى، قم ۱۳۸۵ش؛
(۵) ابن‌طاووس، فرحه‌الغرى فى تعیین قبر امیرالمؤمنین على علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوى، ]قم [۱۴۱۹/ ۱۹۸۸؛
(۶) محمدبن على اردبیلى، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) عبداللّه‌بن عیسى افندى‌اصفهانى، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۱ـ؛
(۸) محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهه‌الخواطر، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۹) على‌بن محمد خزّاز، کفایه الاثر فى النصوص على الائمه الاثنى‌عشر، چاپ محمدکاظم موسوى و عقیل ربیعى، قم ۱۴۳۰؛
(۱۰) شوشترى؛
(۱۱) على صدرایى‌خویى، فهرستگان نسخه‌هاى خطّى حدیث و علوم حدیث شیعه،قم ۱۳۸۲ش ـ؛
(۱۲) على‌بن حسن طبرسى، مشکاه‌الانوار فى غررالاخبار، چاپ مهدى هوشمند، قم ۱۴۱۸؛
(۱۳) محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى‌اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۴) همو، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۵) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، ]قم[ ۱۴۱۷؛
(۱۶) محمدبن محمدابراهیم کلباسى، الرسائل‌الرجالیه، چاپ محمدحسین درایتى، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش؛
(۱۷) مجلسى؛
(۱۸) یحیى‌بن حسین ناطق بالحق، نصره مذاهب الزیدیه] عنوان صحیح: الدعامه فى تثبیت الامامه[، چاپ ناجى حسن، بیروت ۱۹۸۱؛
(۱۹) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماءمصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶