بخاری ، علاءالدین ابوعبدالله محمدبن عبدالرحمان بن احمد، ملقب به زاهد علا، فقیه اصولی و متکلم حنفی ، مفسّر، واعظ و مفتی بخارا در قرن پنجم و ششم . در فقه حنفی و حدیث بهترین شاگرد قاضی ابونصراحمدبن عبدالرحمان ریغْدَمونی (متوفی ۴۹۳) بود (ابن ابی الوفا، ج ۲، ص ۷۶). مادلونگ ( ایرانیکا، ذیل «بخاری ») گویا با توجه به منطقه زندگی او که در آن غالباً مذهب حنفی شرقی رواج داشت ، وی را از نظر کلامی پیرو مذهب ماتُریدی می داند. دلیلی دالّ براینکه برای کسب دانش به خارج از بخارا سفر کرده باشد در دست نیست .
ابوالفضل مسعودبن محمد طرازی ، همعصر بخاری ، در نامه ای نوشته است که او ضوابط و قواعد نقل حدیث را رعایت نمی کرده است . سمعانی (متوفی ۵۶۲) که بخاری را ندیده ولی اجازه ای مکتوب از وی دریافت کرده است ، در التّحبیر ، منبع اصلی شرح حال بخاری ، با استناد به همین نامه ، وی را در نقل حدیث سهل انگار و مُتجازِف خوانده است (ج ۲، ص ۱۵۳)
مشهورترین شاگرد بخاری ، برهان الدین مَرغینانی * (متوفی ۵۹۳) مؤلف کتاب الهدایه کتاب مهم و مختصری در فقه حنفی بود. وی بخاری را جزو مشایخ خود ذکر کرده و گفته است که درباره تمام شنیده ها و همه مصنّفات و مستجازات خویش به وی اجازه نقل به صورت شفاهی و کتبی داده است (ابن ابی الوفا، همانجا).
رحلت
تاریخ وفات بخاری را ۱۸ (سمعانی ، همانجا) یا ۱۲ جمادی الا´خره ۵۴۶ (ابن ابی الوفا، همانجا؛ ابن قطلوبغا، ص ۵۶؛ لکنوی ، ص ۱۷۶؛ داودی مالکی ، ج ۲، ص ۱۸۱) دانسته اند، اما صَفَدی آن را ۵۴۵ ضبط کرده است (ج ۳، ص ۲۳۲). گفته اند که بخاری تفسیر مفصّلی در بیش از هزار جزو تصنیف و در اواخر عمرش املا کرد، اما هیچیک از آثارش اکنون موجود نیست .
لکنوی زاهد و مفسّر دیگری به نام محمدبن عبدالرحمان بخاری (متوفی ۵۴۶) را نیز نام برده و شرف الدین عمربن محمد عقیلی (متوفی ۵۹۶) را شاگرد او معرفی کرده است (ص ۱۷۵-۱۷۶). او احتمال می دهد که این فرد همین بخاری باشد. این احتمال درست می نماید، چنانکه مادلونگ نیز آن را مسلّم گرفته است .
منابع :
(۱) دکن ۱۳۳۲/۱۹۱۳؛ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی طبقات الحنفیه ،ابن ابی الوفا، الجواهرالمُضیه فی طبقات الحنفیه ، حیدرآباد
(۲) بغداد ۱۹۶۲؛
(۳) محمدبن علی داودی مالکی ، طبقات المفسرین ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، التحبیرفی المعجم الکبیر ، چاپ منیره ناجی سالم ، بغداد ( تاریخ مقدمه ۱۳۹۵ ) ؛خلیل بن
(۵) ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ویسبادن ۱۹۶۲-۱۹۷۹؛
(۶) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائدالبهیّه فی تراجم الحنفیه ، کراچی ۱۳۹۳؛
(۷) Encyclopaedia Iranica , s.v. “Bok ¢ a ¦ r ¦ â , `Ala ¦ ‘-al-D ¦ â n” (by Wilferd Madelung).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲
