زندگینامه عبدالقادر بداؤنی(متوفی۱۰۲۴ه.ق)

بداؤنی ، عبدالقادر بن ملوکشاه بن حامد، مترجم از عربی و سانسکریت به فارسی و مورّخ دربار اکبر از سلاطین تیموری هند. او در ۹۴۷ در تُدا (واقع در امیرنشینِ سابق جیپور) متولّد شد. دوران کودکی را در بَساوَر، ۲۹ کیلومتری شمال شرقیِ تدا، گذراند. در ۹۶۰، او را برای ادامه تحصیل نزد شیخ حاتم سَنْبهَلی و شیخ ابوالفتح سنبهلی ( تهانیسری ) فرستادند.

در ۹۶۶، همراه پدر خود ملوکشاه ، به آگره رفت و نزد شیخ مبارک ناگَوْری ، پدر ابوالفضل وفیضی ، به تحصیل پرداخت . فقه حنفی را نیز نزد قاضی ابوالمعالی فراگرفت . پس از مرگ پدرش در ۹۶۹، به بدائون و سپس ، در ۹۷۳، به پَتیاله رفت و در آنجا، به عنوان «صدر»، به خدمت حسین خان درآمد. مدت نه سال در خدمت وی باقی بود و در سفر به لکهنو و گانت اوگولا او را همراهی کرد. در ۹۸۱، میان آنها اختلاف افتاد و از یکدیگر جدا شدند.

در خلال این سالها، وی تحصیلات دینی خود را ادامه داد و به محضر عالمانی چون شیخ نظام الدین اَمبیتهعَوی ، شیخ اَبّان اَمْروهَوی ، شیخ اَللّه بخش گته مَکْتِسیری ، و شیخ محمد حسین سِکَندره ای راه یافت .

بدائونی در ۹۸۱ با مساعی مهرآمیز جلال الدین قورچی ، «منصبدار» پانصدی ، و حکیم عین الملک ، طبیب دربار، به اکبرشاه معرفی شد. اکبرشاه که تحت تأثیر مهارت بدائونی در مناظره قرار گرفته بود، در ۹۸۲، به او منصب امامت (پیشنمازی ) بخشید و به وی فرمان داد که ، به عنوان منصبدار بیستی ، اسبها را به داغگاه ببرد. شکست بداؤنی در رقابت با ابوالفضل در این مقام (ابوالفضل نیز همزمان با بداؤنی به دربار راه یافته بود) مایه تلخکامی وی شد و او را واداشت که مدد معاشی به مبلغ یکهزار «بیغا» را، ابتدا در بَساور، و سپس در ۹۹۷ در بدائون ، بپذیرد.

ناکامی بداؤنی ، پس از قضاوت نادرستی که درباره برتری خود بر ابوالفضل داشت ، بر نظر وی درباره وقایع دربار اکبرشاه و فعالیتهایی مذهبی که ابوالفضل در آن سهم بسزایی دارا بود تأثیر نهاد. با ترک دربار اکبرشاه چیزی نمانده بود که بدائونی از الطاف و عنایات شاه محروم شود و فقط ، با وساطت خواجه نظام الدین احمد مؤلّف طبقات اکبری که در ۹۶۷ در آگره ملاقاتش کرده بود، از این خطر نجات یافت . اما، از ۹۸۲ به بعد، به فرمان اکبرشاه به کارهای ادبی مشغول شد.

در تاریخ درگذشت او اختلاف است (رجوع کنید به استوری ، ج ۱، بخش ۱، ص ۴۳۷). اما استوری اشاره می کند (ج ۱، بخش ۲، ص ۱۳۰۹) که «اگر اشاره به مرگ ظهوری و ملک قمّی بعدها به سرگذشت ظهوری در منتخب التواریخ (ج ۳، ص ۲۶۹) افزوده نشده باشد، ۱۰۲۴ به حقیقت نزدیکتر می نماید».

آثار

آثار ادبی بداؤنی عبارت است از:

۱) کتاب الحدیث ، که از میان رفته است ، حاوی چهل حدیث در فضیلت جهاد که در ۹۸۶ به اکبرشاه پیشکش شده است ؛

۲) نامه خردافزا ، ترجمه از سِنْگهاسن بَتّیسی ، مجموعه ای از ۳۲ حکایت درباره راجه بکَر ماجی اهل مالوَه ، که به فرمان اکبرشاه در ۹۸۲ به رشته تحریر درآمد؛

۳) رزمنامه ، ترجمه ای از مهابهارات ، که به توصیه اکبرشاه در ۹۹۰ صورت گرفت ؛

۴) ترجمه ای از رامایان که در ۹۹۲ به فرمان اکبرشاه آغاز و در ۹۹۷ به وی عرضه شد؛

۵) بخشی از تاریخ اَلْفی ، شامل تاریخ عمومی اسلام از آغاز تا سال ۱۰۰۰، که در ۹۹۳ به اشاره اکبرشاه آغاز شده بود و در سال ۱۰۰۰ بداؤن در مجلدات اول و دوم آن تجدید نظر کرد؛

۶) نجات الرشید ، اثری در تصوّف ، اخلاق و جنبش مهدوی در عصر بداؤن ؛

۷) بازنویسی و تلخیص ترجمه یکی از تواریخ کشمیر به قلم ملاّ شاه محمد شاه آبادی (احتمالاً راج ترنگینی )؛

۸) بخشی از ترجمه معجم البلدانِ یاقوت به زبان فارسی ؛

۹) ترجمه مختصر جامع التواریخ رشیدالدین به خواهش اکبرشاه در سال ۱۰۰۰؛

۱۰) تکمیل بحرالاسمار ، ترجمه ای فارسی از افسانه ای سانسکریت ، ظاهراً کَته’اساگَر، که قبلاً برای سلطان زین العابدین کشمیری صورت گرفته بوده ، به فرمان اکبرشاه در ۱۰۰۳؛

۱۱) منتخب التواریخ ، تاریخ عمومی مسلمانانِ هندوستان از عهد سبکتکین تا ۱۰۰۴ که تألیف آن از ۹۹۹ آغاز شده و، در پایان آن ، زندگینامه های شیوخ و علما و پزشکان و شاعران آمده است . بخش اعظمِ منتخب التواریخ تا ۱۰۰۲ متّکی بر طبقات اکبریِ خواجه نظام الدین احمد بوده که بداؤنی با شیوه خاص خود نکات و مطالبی بدان افزوده است .

این اثر به جهت انتقادات خصمانه بداؤنی نسبت به فعّالیتهای مذهبی اکبرشاه شهرت یافته است . ظاهراً وجود این کتاب دست کم تا دهمین سال سلطنت جهانگیر پنهان نگه داشته می شد (ملاّ عبدالباقی نهاوندی ، مؤلّف کتاب مآثر رحیمی ، زمانی که کتاب خود را در ۱۰۲۵ به پایان می بُرد از وجود آن بیخبر بود). بنابر نظر شیخ محمدبقا سَهارَنپوری در مرآه العالم (۱۰۸۷)، فرزندان بداؤنی به جهانگیر اطمینان دادند که از وجود آن کتاب مطّلع نبوده اند ( > مجموعه نسخه های خطی موزه بریتانیا < ، ش ۷۶۵۷، گ ۴۵۲ پ ، ر). بداؤنی خود نیز به نیتش در پنهان نگه داشتن این کتاب اشاره کرده است (ج ۳، ص ۳۹۸)

منابع :

(۱) ( محمد حسین آزاد، دربار اکبری ، لاهور ۱۹۸۸، ص ۴۱۹-۴۶۲ ) ؛
(۲) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ؛
(۳) G. Meredith – Owens, British Museum quarterly, xx , 3, 62-63;
رجوع کنید به

(۴) رزمنــامه بـرای نسخـه ای دیگـر از ;
(۵) C. A. Storey, Persian literature: a biobibliographical survey , London 1927-, I/1, 435-440.

 دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۲