زندگینامه عبدالعلی بیرجندی(متوفی۹۳۴ ه ق)

ریاضیدان و منجم سده های نهم و دهم . نام کامل او نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و وی را با القاب فاضل بیرجندی (ابوریحان بیرونی ، مقدمه همائی ، ص قکز) و محقق بیرجندی (آیتی ، ص ۲۰۶) نیز نامیده اند. از تاریخ تولدش اطلاع دقیقی در دست نیست و درباره مذهب او نیز بحثهایی وجود دارد. در بعضی از نسخه های خطی آثارش (از جمله در نخستین سطر از رساله شرح زیج جدید سلطانی ، نسخه شماره ۱/۳۲۱ کتابخانه وزیری یزد) او را حنفی دانسته اند و قربانی (ص ۱۷۳) نیز، برهمین اساس ، او را بر این مذهب دانسته است . اما بعضی نیز او را شیعه گفته اند (آیتی ، همانجا).

ناجی نصرآبادی (ص ۴۳) با استناد به بخشی از دیباچه کتاب ابعاد و اجرام بیرجندی ، او را شیعه دانسته ، و عبدالحسین حائری (ج ۱۹، ص ۳۶۴) نیز، با استناد به بعضی نوشته های بیرجندی درباره استخراج وقت ظهر و عصر، قرائنی برای شیعه بودن او برشمرده است . در هر صورت ، به نظر می رسد که اشتهار بیرجندی به تشیع ، بیش از شهرت وی به حنفی مذهبی بوده است ، به طوری که آقابزرگ طهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه ، به معرفی و بررسی بسیاری از کتابهای بیرجندی پرداخته است . نوشته آقابزرگ در طبقات (ص ۱۲۵) تنها جایی است که بیرجندی را عبدالعلی بن نظام الدین معرفی کرده در حالی که در سایر منابع نظام الدین جزئی از نام خود بیرجندی دانسته شده است نه نام پدر وی .

وجود چند بیرجندی در زمانهای مختلف ، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. یکی از این افراد عبدالعلی بیرجندی بُجدی ، از پیروان مذهب حنفی ، است که آیتی (ص ۲۰۷) از او نام برده است . میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی ۱۳۰۵) نیز با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است ( رجوع کنید بهادامه مقاله ).

عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛

به روایت خواندمیر (ج ۴، ص ۶۱۵) علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشانی (متولد ۸۳۲) و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین کاشی ، همکار غیاث الدین جمشید کاشانی ، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت . ملامسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند (ناجی نصرآبادی ، ص ۴۲). او را استاد شیخ بهایی دانسته اند (آیتی ، ص ۲۰۶) که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست است (احمدی بیرجندی ، ص ۲۴). امین احمد رازی (ج ۲، ص ۳۲۶) از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول » یاد می کند و می نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده .» برای مرگ بیرجندی تاریخهای مختلفی ذکر شده است (احمدی بیرجندی ، ص ۳۳) اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتابهایش ، مرگ وی را در۹۳۴ تأیید می کند (قربانی ، همانجا؛منزوی ، ۱۳۷۴ ش ، ج ۱، ص ۱۶۵).

آثار .

وجود چندین بیرجندی  چنانکه گفتیم  باعث درهم آمیختگیهایی در آثار منسوب به عبدالعلی بیرجندی شده است . بروکلمان (  ذیل  ، ج ۲، ص ۵۹۱) و بغدادی (ج ۱، ستون ۵۸۶) کتاب حاشیه علی النقایه را از او دانسته اند، در حالی که ناجی نصرآبادی (ص ۴۳) این کتاب را متعلق به بیرجندی بجدی می داند. همچنین پینگری ( ایرانیکا ، ذیل «عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی ») و بروکلمان (همانجا) مشارق الاضواءِ فی معرفه کمّیّه مابین طلوع الفجر و طلوع الشمس را از او می دانند، در حالی که ، بی گمان ، این کتاب از آثار میرزا محمدعلی اسماعیل قاینی بیرجندی است (حائری ، ج ۱۹، ص ۲۹۴). منزوی (۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۱۵۲) کتابی به نام رساله تشریح پرگار را، با قید تردید بسیار، به او نسبت می دهد. بروکلمان نیز (همانجا) دو کتاب شرح رساله الحنفیه و رساله تذکره الاحباب فی بیان التحاب را به نادرست به او نسبت می دهد که رساله دوم مسلماً تألیف کمال الدین * فارسی (متوفی ۷۱۸) است ؛و این اشتباه از طریق بروکلمان به پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) نیز راه یافته است .

همچنین ، در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، کتابی به نام ادعیه قرآنی وجود دارد که از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است (فکرت ، ص ۳۳). بعلاوه ، در نسخه ای خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی یادداشتی وجود دارد که در آن استخراج سمت قبله هرات به روش ابوریحان بیرونی شرح داده شده و این یادداشت از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است (حائری ، ج ۱۹، ص ۱۱۹).

کتابهایی که به یقین نگارش بیرجندی بوده و اطلاعاتی نیز از آنها باقی مانده بدین شرح است :

۱) ابعاد و اجرام ،

به فارسی ، پایان نگارش ۹۳۰ (منزوی ، ۱۳۷۴ ش ، همانجا)، در بیان ابعاد و مسافتهای زمین و بعضی مسائل فلکی . این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی ، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است (همانجا). این رساله حاوی یک مقدمه ، دو مقاله و یک خاتمه است . عنوان مقاله اول چنین است : «در مساحت سطح ارض و تعیین اقالیم ( هفتگانه ) و آنچه به آن متعلق است »، و عنوان مقاله دوم : «در معرفت مساحت افلاک و کواکب و آنچه به آن متعلق است » که در هفت مقصد (باب ) تنظیم شده است . این بابها عبارت اند از: معرفت ابعاد سطوح افلاک از مرکز عالم ، معرفت ثِخَن (ضخامت ) هرفلک ، معرفت مساحت سطوح افلاک ، معرفت مقدار یک درجه از دوایر عظام در هر فلک ، معرفت مقدار حرکت هر کوکبی در یک شبانه روز، معرفت اقطار کواکب ، و در نهایت معرفت اجرام کواکب . شباهتهایی بین ابعاد و اجرام بیرجندی و رساله آثار البلاد زکریای قزوینی وجود دارد، و این شباهتها باعث این گمان شده است که احتمالاً بیرجندی قسمتهایی از کتاب قزوینی را، بدون ذکر نام ، در کتاب خود آورده باشد.از سوی دیگر این رساله گاهی عجایب البلدان نیز نامیده شده و بر این اساس به نادرست گمان کرده اند که بیرجندی رساله مستقلی با عنوان عجایب البلدان داشته است (ناجی نصرآبادی ، ص ۴۴ـ۴۵). نسخه های خطی بسیاری از این کتاب وجود دارد (برای آگاهی از این نسخه ها رجوع کنید به منزوی ، ۱۳۷۴ ش ، همانجا)؛

۲) اسطرلاب ،

به فارسی ، که آن را به نامهای بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده اند. این اثر در جمادی الاولی ۹۰۰ نوشته شده است (بیرجندی ، مقدمه اکبریان ، ص ۲۵) و نسخه های خطی زیادی از آن وجود دارد (برای آگاهی رجوع کنید بهفکرت ، ص ۴۸؛منزوی ، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۲۵۲). نسخه ای از این رساله نیز در موزه بریتانیا نگهداری می شود (ریو، ج ۲، ص ۴۵۳). اکبریان نسخه ای از این کتاب را، که در ۱۱۰۵ استنساخ شده ، به صورت عکسی در ماهنامه فرهنگی سیمرغ (سال ۱، ش ۴) به چاپ رسانیده است ؛

۳) بیست باب در معرفت تقویم * ؛

۴) ترجمه تقویم البلدان ِ ابوالفداء (تألیف ۷۲۱).

این ترجمه در ۹۲۷ انجام شده است ( رجوع کنید بهمنزوی ، ۱۳۷۴ ش ، ج ۱، ص ۱۸۴)؛

۵) الحاشیه علی شرح الملخص ،

تألیف بعداز ۹۲۱، حاشیه ای است عربی برشرحی که قاضی زاده رومی در ۸۱۳ بر رساله الملخص فی الهیئه چغمینی نوشته است (برای اطلاع بیشتر از محتوای این اثر و نسخه های خطی آن رجوع کنید به حائری ، ج ۱۹، ص ۳۶۴؛لوت ، ج ۱، ص ۲۱۹؛منزوی ، ۱۳۷۷ ش ، ج ۱، ص ۸۶؛آلوارت ، ج ۵، ص ۱۵۹)؛

۶) رساله در هیئت ،

به فارسی که زمان نگارش آن معلوم نیست . آقابزرگ طهرانی (۱۳۶۶ ش ، ص ۱۲۵)، سوتر (ص ۱۸۸) و استوری (ج ۲، بخش ۱، ص ۸۲) آن را از بیرجندی دانسته اند، اما پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) در این انتساب تردید کرده است . ناجی نصرآبادی (ص ۴۴) نسخه محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی ، با عنوان رساله در هیئت را همین کتاب می داند؛

۷) رساله فی آلات الرصد ،

به عربی . تنها نسخه این رساله در کتابخانه رضا رامپور هند نگهداری می شود (بروکلمان ، همانجا) و صاییلی (ص ۴۰۱) این نسخه را به انگلیسی و فارسی ترجمه و منتشر کرده است ؛

۸) کشاورزی نامه ، به فارسی ،

که به نامهای فن کشت و زراعت ، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه (منزوی ، ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۴۴۸؛
دانش پژوه ، ۱۳۴۸ ش ، ج ۱، ص ۶۰۵) نیز نامیده شده و در دوازده باب نوشته شده و ملامظفر گنابادی در تنبیهات المنجمین (ص ۲۷۲) از آن یاد کرده است . این اثر بدون اشاره به نام نویسنده آن ، تاکنون دوبار در ایران (افشار، ص ۶۹۱ ـ۶۹۲؛مشار، ج ۲، ستون ۲۹۲۶) و یک بار در بخارا (منزوی ، همانجا) به چاپ رسیده و اخیراً افشار (ص ۶۹۲) روشن کرده است که این رساله از آنِ بیرجندی است . از این رساله نسخه های خطی زیادی وجود دارد ( رجوع کنید به منزوی ، همانجا)؛

۹) شرح آداب المناظره ،

به عربی در منطق ، تألیف در ۹۳۰، شرح بیرجندی است بر رساله آداب المناظره قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶). نسخه ای از این کتاب ، که تنها دو سال بعد از پایان یافتن کتاب استنساخ شده ، در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است (فکرت ، ص ۳۲۰). این رساله را حل آداب العضدی (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۶۳) نیز نامیده اند؛

۱۰) شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب ،

به فارسی ، تألیف در ۸۹۹، شرح بر رساله خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب است . از این کتاب ، نسخه های خطی بسیاری ، از جمله نسخه ای به خط مؤلف ، وجود دارد ( رجوع کنید بهمنزوی ، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۳۱۲ـ۳۱۴)؛

۱۱) شرح التذکره النصیریه فی الهیئه ،

به عربی ، تألیف در ۹۱۳، شرح بر التذکره النصیریه فی الهیئه خواجه نصیرالدین طوسی است . نایاناسو کهوپادیایه ، این کتاب را در ۱۱۴۲/۱۷۲۹، به زبان سانسکریت ترجمه کرده است ( ایرانیکا ، همانجا). از شرح بیرجندی نسخه های متعددی در دست است ( رجوع کنید به فکرت ، ص ۳۲۹؛ایرج افشار و دانش پژوه ، ج ۱، ص ۳۸۹)؛

۱۲) شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم ،

به عربی ، شرحی است بر رساله الدرّ النّظیم فی خواص القرآن العظیم عبدالله بن اسعد یافعی . نخستین اشاره به این شرح ، در ترجمه احمدبن محمد سکاکی از کتاب الدرالنظیم آمده که تاریخ شرح را ۹۲۱ دانسته است ، اما آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۲۴۵) تاریخ این شرح را ۹۰۱ می داند؛

۱۳) شرح زیج جدید سلطانی ،

به فارسی ، تألیف ۹۲۹، که آن را با نامهای شرح زیج الغ بیگ و شرح مفصل زیج سلطانی نیز خوانده اند (منزوی ، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۳۱۷). بخشهای مختلفی از این رساله ، جداگانه ، رونویسی شده است (ایرج افشار و دانش پژوه ، ج ۶، ص ۲۵۰؛عرفانیان ، ج ۱۰، ص ۱۵۹ـ۱۶۰). از این شرح نسخه های خطی زیادی وجود دارد ( رجوع کنید به منزوی ، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ، ج ۱، ص ۳۱۷ـ ۳۱۸)؛

۱۴) شرح الشمسیه ،

به عربی ، تألیف ۹۲۴، شرح بر کتاب الشمسیه فی الحساب نظام اعرج نیشابوری (متوفی ۷۲۸) در ریاضی (برای آگاهی از نسخه های خطی این کتاب رجوع کنید بهفکرت ، ص ۳۴۴؛گلچین معانی ، ج ۸، ص ۲۱۸)؛

۱۵) شرح الفوائد البهائیه ،

به عربی ، تألیف ۹۲۴، شرح بر الفوائد البهائیه فی القواعد الحسابیه عمادالدین عبدالله بن محمدبن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی ۷۲۴)، در ریاضی (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۳۳۶)؛

۱۶) شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی ،

به عربی ، تألیف ۹۲۱، شرح بر تحریر المجسطی * خواجه نصیرالدین طوسی . از این کتاب نسخه های خطی گوناگونی وجود دارد ( رجوع کنید بهدانش پژوه ، ۱۳۵۸ ش ، دفتر دهم ، ص ۳۲۳؛لوت ، ج ۱، ص ۲۱۶). میرزا نصیربن عبدالله طبیب ، در ۱۱۶۹ (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۱۴۲) و خیرالله مهندس (مفخرعالم ، ص ۳۱۷) بر این شرح حاشیه هایی نوشته اند؛

۱۷) شرح مختصر الهیئه ، به عربی ،

شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با نام مختصر الهیئه . زمان نگارش این کتاب معلوم نیست . نسخه ای از آن به شماره add3589 در دانشگاه کیمبریج وجود دارد (براون ، ص ۲۶۲) و آقابزرگ طهرانی نیز (۱۴۰۳، ج ۱۴، ص ۶۱) به وجود نسخه ناقصی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است ؛

۱۸) المختصر فی بیان آلات الرصد (که با رساله شماره ۷ این مقاله یکی نیست )،

به عربی ، تاریخ نگارش آن نامعلوم است و تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می شود (بهادر، ج ۱، ص ۶۵۶).

منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه : احیاء الداثر من القرن العاشر ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
(۳) محمدحسین آیتی ، بهارستان : در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان ، مشهد ۱۳۷۱ ش ؛
(۴) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۵) احمد احمدی بیرجندی ، «ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد ، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱)؛
(۶) ایرج افشار، «فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی »، آینده ، سال ۸ ، ش ۱۰ (دی ۱۳۶۱)؛
(۷) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک ، تهران ۱۳۵۲ ش ـ ؛
(۸) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(۹) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۰) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی ، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷؛
(۱۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، «اسطرلاب : رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی »، با مقدمه مهراب اکبریان ، ماهنامه فرهنگی سیمرغ ، سال ۱، ش ۴ (اردیبهشت ۱۳۶۹)؛
(۱۲) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش ؛
(۱۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران ۱۳۵۳ ش ؛
(۱۴) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۵) همو، نسخه های خطی ، دفتر دهم ، تهران ۱۳۵۸ ش ؛
(۱۶) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج ۱۰، مشهد ۱۳۶۲ ش ؛
(۱۷) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۸) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی : از سده سوم تا سده یازدهم هجری ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۱۹) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، ج ۸ ، مشهد۱۳۵۰ ش ؛
(۲۰) مظفربن قاسم گنابادی ، تنبیهات المنجمین ، چاپ سنگی ( ایران ) ۱۲۸۴؛
(۲۱) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۲ ش ؛
(۲۲) مفخر عالم ، «آثار ملاعبدالعلی بیرجندی »، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد ، ش ۱۴ (بهار ۱۳۵۴)؛
(۲۳) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش ؛
(۲۴) همو، فهرست نسخه های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی ، ج ۱، تهران ۱۳۷۷ ش ؛
(۲۵) همو، فهرستواره کتابهای فارسی ، تهران ۱۳۷۴ ش ـ ؛
(۲۶) محسن ناجی نصرآبادی ، «ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام »، آینه پژوهش ، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷)؛

(۲۷) W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Koniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , Berlin 1893;
(۲۸) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(۲۹) E. G. Browne, A hand-list of the Muhammadan manuscripts in the Library of the University of Cambridge , Cambridge 1900;
(۳۰) Encyclopaedia Iranica , s.v. ـ Abd- Al – ـ A l ¦âB Moh ¤ammad B H ¤osayn BirJandi (by D. Pingree);
(۳۱) Otto Loth, A catalogue of the Arabic manuscripts in the library of the India office , vol. I, London 1877;
(۳۲) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966;
(۳۳) Ayd ân Say âl â, The observatory in Islam , Ankara 1960;
(۳۴) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. II, pt. I, Lo1972;
(۳۵) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre werke , Leipzig 1900.

دانشنامه جهان اسلامجلد ۵