عبدالرحمان‌بن اسحاق، محدّث، قاضی و فقیه حنفی قرن سوم و چهارم. کنیه وی ابوعلی است و او را سامرّی و سَدوسی نیز خوانده‌اند (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۱۵، ص ۶۰۸؛ ابن‌حجر عسقلانی، ۱۳۷۶، قسم ۲، ص ۳۱۴؛ تمیمی، ج ۴، ص ۲۸۲). جوهری در سامرا به دنیا آمد. تاریخ تولد او را، به اختلاف، ۲۵۰ (کندی، ص ۵۳۶)، ۲۵۱ (ذهبی، همانجا) و ۲۵۵ (تمیمی، همانجا) ذکر کرده‌اند. از دوران کودکی و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست.
مهم‌ترین استادانش در حدیث،
علی‌بن حرب *(متوفی ۲۶۵) ومحمدبن عبداللّه‌بن‌عبدالحکم (متوفی ۲۶۸) بوده‌اند. جوهری بیشتر آثار محمدبن ادریس شافعی را نزد ربیع‌بن سلیمانِ جیزی شاگرد و راوی معتبر شافعی (متوفی ۲۷۰) آموخت. جوهری حوزه درس پر رونقی داشت و برخی، از جمله ابوالقاسم طَبَرانی (متوفی ۳۶۰) و ابوبکر محمدبن ابراهیم‌بن مُقْری (متوفی ۳۸۱)، از او حدیث نقل کرده‌اند (رجوع کنید به کندی، ص ۵۳۶، ۵۷۱؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۴، ص ۵۴۱؛ تمیمی، ج ۴، ص ۲۸۳).
وی در مصر به منصب قضا رسید (ذهبی، ۱۴۱۵، همانجا)، پس از آن که مقتدر عباسی، هارون‌بن ابراهیم‌بن حَمّاد (متوفی ۳۲۸) را به جای عبداللّه‌بن ابراهیم‌بن مُکَرم به منصب قضا گمارد. جوهری و احمدبن علی، معروف به ابوعلی صغیر، مشترکاً نایب هارون در مصر شدند. مدتی نیز جوهری، به تنهایی نایب هارون در امر قضا بود.
برخی بر آن‌اند که وی در واقع جانشین و گماشته احمد برادر هارون بود که او منصب نیابت قضای مصر را برعهده داشت (رجوع کنید به کندی، ص ۵۳۶ـ۵۳۷؛ ابن‌حجر عسقلانی، ۱۳۷۶، قسم ۲، ص ۳۱۴ـ ۳۱۵؛ ابن تغری بردی، ج ۳، ص ۲۱۳؛ سیوطی، ج ۲، ص ۱۴۵). تمیمی (ج ۴، ص ۲۸۲) به‌دلیل اینکه نام او در برخی منابع شرح‌حال حنفیان، مانند الجواهر المُضیه *، نیامده، در حنفی بودن او تردید کرده است. وی را از محدّثان ثقه، فقیه و آشنا به ریاضیات معرفی کرده‌اند. همچنین او را به امانتداری و تکریم بزرگان ستوده و پر سفر (رحّال) وصف کرده‌اند (رجوع کنید به کندی؛ذهبی، ۱۴۱۵، همانجاها؛ابن‌حجر عسقلانی، ۱۳۹۰، ج ۱، ص ۲۸۱).
رحلت
جوهری در ۳۲۰ در مصر از دنیا رفت (کندی، ص ۵۳۷؛ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۴، ص ۵۴۱). جز کتابی در علم حساب، اثر دیگری به او منسوب نیست (رجوع کنید به کندی؛تمیمی، همانجاها).
فرزند جوهری،
ابومحمدحسن‌بن عبدالرحمان (متولد ۲۸۴)، برخلاف پدر، به مذهب مالکی گروید و از نزدیکان قاضی احمدبن ابراهیم‌بن حمّاد شد. وی مدتی جانشین محمد اسوانی مالکی، قاضی مصر (متوفی ۳۴۰) و مدتی نیز نایبِ حسین‌بن عیسی هَرَوان (متوفی ۳۳۴)، قاضی مصر بود (رجوع کنید به کندی، ص ۵۳۳ ـ۵۳۴، ۵۷۱ ـ۵۷۲؛ابن‌حجر عسقلانی، ۱۳۷۶، قسم ۱، ص ۱۸۷ـ ۱۸۸)، وی در ۳۳۱ از این منصب عزل شد و دوباره در ۳۳۳ به همین منصب گمارده شد و در ۳۳۹ از دنیا رفت (رجوع کنید به کندی، ص ۵۷۱؛ابن‌حجر عسقلانی، ۱۳۷۶، قسم ۱، ص ۱۸۷ـ ۱۸۸؛هویدا عبدالعظیم رمضان، ج ۱، ص ۳۲۴).
منابع:
(۱) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره [? ۱۳۸۳( ـ۱۳۹۲/ )? ۱۹۶۳( ـ ۱۹۷۲؛
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، رفع‌الاصر عن قضاه مصر، چاپ حامد عبدالمجید، محمد مهدی ابوسنه، و محمد اسماعیل صاوی، )بی‌جا ? ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶(؛
(۳) همو، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۴) تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه فی تراجم الحنفیه، ج ۴، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹؛
(۵) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۱۱ـ۳۲۰ ه ، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴؛
(۶) همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸؛
(۷) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ) قاهره( ۱۳۸۷؛
(۸) محمدبن یوسف کندی، کتاب الولاه و کتاب‌القضاه، چاپ رفن گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد )بی‌تا.(؛
(۹) هویدا عبدالعظیم رمضان، المجتمع فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی العصر الفاطمی، ) قاهره] ۱۹۹۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱
