بنت الشّاطی ، عایشه عبدالرّحمان ، بانوی مؤلّف و محقّق مصری در ادبیات عرب و علوم قرآنی . در ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳ در دَمیاط مصر متولد شد و در همانجا رشد یافت . او نزد پدرش که از تربیت یافتگان الازهر بود ادبیات عربی و قرآن آموخت . با وجودِ مخالفت پدر، تحصیلات غیردینی خود را در مدارس مصر گذراند و در جوانی در مجله النهضه آغاز به نشر شعر و مقاله کرد و مدتی بعد منتقد ادبی روزنامه الاهرام شد.
در ۱۳۱۵ش /۱۹۳۶ به دانشکده ادبیاتِ دانشگاه فؤاد اول (دانشگاه قاهره کنونی ) وارد شد و برای پنهان کردن هویت خود از پدرش ، نام مستعارِ بنت الشّاطی (دختر ساحل ) را برگزید. در ۱۳۲۹ ش / ۱۹۵۰ دکتری خود را با گذراندن پایان نامه ای درباره ابوالعلاء معرّی (متوفی ۴۴۹) از همان دانشگاه دریافت کرد (درباره علاقه او به ابوالعلاء و تحقیقات و تألیفاتش راجع به ابوالعلاء رجوع کنید به ماهر شفیق فرید، ص ۱۶۴ـ۱۷۳).
وی سال بعد، مدرّس زبان و ادبیات عرب در دانشگاه عین شمسِ قاهره شد. پس از بازنشستگی در اواخر دهه چهل شمسی / پایان دهه شصت میلادی ، استاد مطالعاتِ عالیِ قرآنی در دانشگاه قرویین در شهر فاس مراکش گردید ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل «عبدالرحمان ، عایشه »)
رحلت
و این مقام را تا زمان مرگ در آذر ۱۳۷۷/ دسامبر ۱۹۹۸ حفظ کرد (رضوان سید، ص ۱۴).
پیشینه ها و علایق ادبی بنت الشّاطی سبب شد که وی در دوران تحصیل در دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره علاقه مند و تا حدّی شیفته درسهای امین خولی (متوفی ۱۳۴۵ش /۱۹۶۶) شود و در مطالعات قرآنی بعدی خود روش ومکتب ادبی را در تفسیر برگزیند که بنیانگذار آن امین خولی بود (درباره مکتب ادبی در تفسیر رجوع کنید به دائره المعارف الاسلامیه ،ج ۵،ذیل «تفسیر»،ص ۳۶۸ـ ۳۷۴). او در ۱۳۲۴ ش / ۱۹۴۵ با امین خولی ازدواج کرد ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا) و همواره از او متأثر ماند، به گونه ای که غالبِ تألیفات خود را به وی اهدا کرد.
پیروی از روش امین خولی ، بنت الشّاطی را یکی از چهار یا پنج قرآن پژوهِ مبرِّز در مکتب ادبی در تفسیر گردانده است ، اما او با دیگر شاگردان امین خولی چون شُکری محمد عَیّاد و محمداحمد خَلَف اللّه که همین روش را در مباحث مختلف تفسیر قرآن به کار گرفته اند تفاوتهایی دارد (درباره شباهت و تفاوت آثار این چهارتن رجوع کنید به شرقاوی ، ص ۳۰۲ـ۳۹۰؛ شریف ، ص ۴۹۱ـ۵۴۰؛ سفعان ، ص ۸۵ ـ ۱۲۵).
بنت الشّاطی در نوشته های تفسیری خود محتوای هر آیه را به گونه موضوعی و با دقت در همه آیات مشابه آن و نیز با توجه به سبکهای ادبی ، در قرآن بررسی می کند، ترتیب نزول آیات مشابه را در نظر می گیرد، به جستجوی قرائن و شواهدِ همراهِ آیات می پردازد، به تأویلهای خلاف ظاهر و اسرائیلیّات * توجه نمی کند، اکتشافات علمی و اقوالِ نحویان ، بلاغیان و مفسّران را بر الفاظ و آیات قرآن تحمیل نمی کند و می کوشد که معنای اصلی هر واژه را با نظرداشتِ دیگر کاربردهای قرآنی بیابد و تنها یک معنا، و نه وجوه و احتمالات متعدّد، در تفسیر آیات عرضه کند (بنت الشّاطی ، ۱۹۶۲ـ ۱۹۶۸، ج ۱، ص ۱۰ـ۱۱، ۱۷ـ ۱۸؛ سفعان ، ص ۱۱۵ـ۱۲۰؛ برای انتقاد از این روش رجوع کنید به شّرقاوی ، ص ۳۳۹ـ۳۴۷؛ شریف ، ص ۴۸۳).
وی با تکیه بر این روش ، چند سوره از جزء آخر قرآن را در التفسیر البیانی للقرآن الکریم ، که در دو مجلد در سالهای ۱۳۴۱ـ۱۳۴۷ ش / ۱۹۶۲ـ ۱۹۶۸ به چاپ رسیده است ، تفسیر می کند، اما در برخی از دیگر کتابهایش از این روش کمتر بهره می گیرد (رجوع کنید به ادامه مقاله ؛ برای دسته بندی جامعی از آرای قرآنی او رجوع کنید به جانسن ، ص ۶۸ـ۷۶).
بنت الشّاطی از معدود زنان مسلمان مصری عصر خویش است که در سطوح دانشگاهی شهرت و مقبولیت نسبی یافت . وی در محافل علمی و کنفرانسهای جهانی بسیاری شرکت جست ، استاد میهمان چند دانشگاه در کشورهای عربی بود و آثارش بارها در مصر و دیگر کشورهای عربی موردتقدیر قرار گرفت ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).
با رواج گرایشهای فمینیستی در میان زنان تحصیل کرده جهان عرب ، بنت الشّاطی کتاب و مقالاتی در این باره تألیف کرد. او در کتاب المفهوم الاسلامی لتحریر المرأه تساوی زن و مرد به مفهوم جدید آن را نمی پذیرد، اما بر اینکه زن و مرد یکدیگر را کامل کرده و برای تحقق بخشیدن به کمال وجودی خود به همدیگر نیاز دارند، تأکید می کند. به اعتقاد وی ، هر چند مطابق آیات قرآن ، مردان بر زنان حق سرپرستی دارند، اما هیچ یک از این دو، مسئول اعمال دیگری نیست و تفاوت نسل جدید زنان با گذشتگان در این است که زنان امروز از حقوق خدادادی خود باخبرند و می دانند که باید این حقوق را بگیرند و بطلبند، نه آنکه با لطائف الحیل آنها را به عنوان هدیه از چنگ مردان به درآورند (هوفمان ـ لد، ص ۳۶ـ۳۷).
آثار
بخشی از شهرت بنت الشّاطی در جهان اسلام و بویژه در ایران به سبب نوشته های او درباره زندگی پیامبر اسلام و زنان خاندان اوست . این نوشته ها، گرچه بر استنادهای تاریخی مبتنی است ، پردازش هنری و داستانی بسیار دارد و همین موضوع ، آنها را از غالبِ دیگر تألیفات سیره نویسی معاصر چون آثار طه حسین و محمدحسین هیکل متمایز می کند. از بنت الشّاطی ، جز مقالات پراکنده ای که در برخی مجلات و روزنامه ها نوشته ، بیش از شصت عنوان کتاب و رساله کوچک و بزرگ درباره اعجاز قرآن ، تفسیر، ادبیات عرب ، مسائل اجتماعی روز و زندگینامه پیامبر و زنان خاندان او به جا مانده است که مهمترین آنها، علاوه بر التفسیر البیانی للقرآن الکریم (رجوع کنید به سطور پیشین )،
عبارت است از:
الاعجاز البیانی للقران الکریم و مسائل ابن ازرق ، ۱۳۴۱ ش /۱۹۶۲، و چاپ جدید آن با اضافات در ۱۳۶۳ ش / ۱۹۸۴٫ وی در این کتاب پس از بررسی تاریخچه بحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن ، آن را تنها و مهمترین نوع اعجاز مورد اتّفاق در میان دانشمندان می داند و سپس می کوشد با ذکر نمونه هایی از بلاغت قرآن نشان دهد که هیچ ترادفی در واژگان قرآن یافت نمی شود و جایگزینی کلمات با یکدیگر امکان ندارد؛ هیچ حرفی زائد یا صرفاً مؤکّد نیست و یا برای پیوند کلمات یا تصحیح وزن کلام نیامده است ، بلکه همه حروف نقشی معنایی دارند (۱۹۶۲، ص ۱۳۹، ۲۰۹؛ برای انتقاد از این نظر رجوع کنید به جانسن ، ص ۷۳) و تنها به دلیل همان معنا به کار رفته اند. حسین صابری این کتاب را با عنوان اعجاز بیانی قرآن به فارسی ترجمه کرده است (چاپ ۱۳۷۶ ش )؛
مقال فی الانسان : دراسه قرآنیه ، ۱۳۴۸ش / ۱۹۶۹؛
الشخصیه الانسانیه : دراسه قرآنیه ، ۱۳۵۲ ش / ۱۹۷۳٫ بنت الشّاطی در این دو کتاب چندان بر روش ادبی و بیانی در تفسیر تکیه نمی کند، بلکه بیشتر به سبک اجتماعی و هدایتی در تفسیر یعنی روش عبده ، رشیدرضا و سیدقطب نزدیک می شود و با نثر ویژه خود می کوشد تا مسائل انسان شناختی و ارتباط انسان با مفاهیم اساسی دین را در پرتو آیات قرآن بشکافد (درباره تأثّر او از مفاهیم و مکاتب امروزی انسان شناسی و مقایسه ای میان آرای وی و علی شریعتی درباره شناخت انسان قرآنی رجوع کنید به وهیودی ، ص ۳۵ـ۴۵)؛
القرآن والتفسیر العصری ، ۱۳۴۹ ش / ۱۹۷۰٫ در این کتاب که مجموعه ای از مقالات وی در الاهرام است به نقد دیدگاههای عثمان امین در مجله صباح الخیر و بویژه آرای دکتر مصطفی محمود در کتاب القرآن ، محاوله لفهم عصری می پردازد و به کارگیری اکتشافات جدید علمی در فهم قرآن و تحمیل آنها بر آیات قرآن را سخت مردود می شمارد؛
تراجم سیّدات بیت النبوه ، این کتاب مجموعه پنج کتاب کوچکتر اوست که در شرح حال زنان خاندان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم (مادر، زنان و دختران پیامبر، زینب عقیله بنی هاشم ، و سکینه دختر امام حسین ) تألیف کرده و غالب آنها به فارسی ترجمه شده است ؛
(عناوین پاره ای ترجمه ها چنین است :
آمنه مادر پیامبر ؛
آمنه مادر پیغمبر اسلام ( ص )؛
زنان پیامبر ؛
بانوی کربلا ، زینب دختر زهرا ( ع )؛
شیرزن کربلا یا زینب دختر علی ( ع )؛
قهرمان کربلا، زینب دختر علی ( ع )؛
زینب بانوی قهرمان کربلا سکینه دختر سیدالشهدا ( ع ) یا ستاره درخشان سرزمین وحی ؛
مع المصطفی علیه الصلاه والسلام ، که سیدمحمد رادمنش آن را با عنوان با پیامبر به فارسی ترجمه کرده است (چاپ ۱۳۷۷ ش )؛
القرآن و قضایاالانسان ؛
الاسرائیلیات فی الغزو الفکری ؛
القرآن وحریه الاراده ؛
القرآن و حقوق الانسان ؛
کتابنا الاکبر ؛
من اسرار العربیه فی البیان القرآنی ؛
مع ابی العلاء فی رحله حیاته ؛
الحیاه الانسانیه عند ابی العلاء ؛
ابوالعلاء معرّی از مجموعه کتابهای «اعلام العرب »؛
الخنساء: الشاعره العربیه الاولی ؛
تراثنا بین ماض و حاضر ؛
لغتنا و الحیاه ؛
قیم جدیده للادب العربی ، القدیم و الحاضر ؛
علی الجسر: اسطوره الزمان و چاپ جدید آن با عنوان علی الجسر: بین الحیاه و الموت ، سیره ذاتیه که زندگینامه خودنوشت اوست ؛
رجعه فرعون : روایه مصریه ؛
سیدالعزبه : روایه مصریه واقعیه ؛
ارض المعجزات : رحله فی جزیره العرب ؛ الغفران : دراسه نقدیه ، که پایان نامه دکتری اوست ؛
جدید فی رساله الغفران .
وی همچنین چند اثر مهم ادبی و حدیثی را تصحیح و تحقیق کرده است :
رساله الصاهل والشاحج از ابوالعلاء معرّی ، قاهره ۱۹۷۵؛
رساله الغفران ابوالعلاء معرّی همراه با رساله ابن القارح ، قاهره ۱۹۶۹؛
مقدمه ابن الصلاح فی علوم الحدیث همراه با محاسن الاصطلاح سراج الدین عمر بلقینی ، قاهره ۱۹۷۴ ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ ماهر شفیق فرید، همانجا).
منابع :
(۱) عایشه بنت الشاطی ، الاعجاز البیانی للقرآن الکریم و مسائل ابن ازرق ، قاهره ۱۹۶۲؛
(۲) همو، التفسیر البیانی للقرآن الکریم ، قاهره ۱۹۶۲ـ ۱۹۶۸؛
(۳) دایره المعارف الاسلامیه ، ( تاریخ مقدمه ۱۹۶۹ ) ، ذیل «تفسیر» (از امین خولی )؛
(۴) علی سفعان ، المنهج البیانی فی تفسیر القرآن الکریم ، قاهره ۱۹۸۱؛
(۵) رضوان سید، «بنت الشاطی و الاءسلامیه الجدیده »، السفیر ، سال ۲۵، ش ۸۱۸۴ ، ۲۵ دسامبر ۱۹۹۸؛
(۶) عفت محمد شرقاوی ، الفکرالدینی فی مواجهه العصر: دراسه تحلیلیه لاتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث ، قاهره ( ۱۹۷۶ ) ؛
(۷) محمدابراهیم شریف ، اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر ، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
ماهر شفیق فرید، «بنت الشاطی ء راهبه فی محراب أبی
(۸) العلاء»، الهلال ، سال ۱۰۷ (رمضان ۱۴۱۹/ ژانویه ۱۹۹۹)؛
(۹) Valerie J. Hoffman-Ladd, “Polemics on the modesty and segregation of women in contemporary Egypt”, International Journal of Middle East studies , vol. 19, no. 1, (February 1987), 23-50;
(۱۰) Johannes J. G. Jansen, The Interpretation of the Koran in modern Egypt , Leiden 1974;
(۱۱) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v.” ـ Abd al-Rah ¤ ma ¦ n, ـ A ¦ Ý ishah” (by Valerie J. Hoffman-Ladd);
Yudian Wahyudi, “Ali Shari ـ ati and Bint A l-Sha ¦ t ¤ i ف on free will:
(۱۲) a comparison”, Journal of Islamic Studies , IX, I (Jun 1998).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
دیدگاه‌ها