محمّد‌بن علی، کنیه اش ابوجعفر، از عارفان بغداد در قرن سوم. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. گفته اند که با ابوالحسین نوری و سمنون‌بن حمزه و سَری سَقَطی* مصاحبت داشته است (سلمی، ص۱۶۴، ۱۹۵؛ قشیری، ص۴۰۷). جنید بغدادی*، به گفتۀ خود، شاگرد محمّد‌بن علی قصّاب بوده است نه سرّی سَقَطی (خطیب بغدادی، ج ۴، ص۱۰۴؛ انصاری، ص ۲۷۸).
از محمدبن علی قصّاب سخنان کمی در کتابهای صوفیه آمده که معروفترین آنها در تعریف تصوّف است. از نظر او تصوف «حال» بود و به «قال» تنزل یافت و از آن پس به فریبکاری انجامید (محمدبن منور، ج۱، ص۲۶۱). در جای دیگری نیز تصوف را «خلق کریم» خوانده¬است (قشیری،ص۲۸۰؛ خرگوشی، ص۲۷؛ انصاری، همانجا).
یکی از سخنان وی دربارۀ سبب ناشناخته ماندن اصحابش است. به گفتۀ او، خواست خدا بوده است که از در آثار دیگران آنان ذکری به میان نیاید، زیرا وجود آنان اشارتی است به سوی خدا و نباید خود مورد اشاره باشند، بنابراین خدای تعالی آنان را از توجه و اقبال غیر منع کرده و خاص خویش گردانیده است ( خطیب بغدادی، همانجا).
رحلت
تاکنون از محمّد‌بن علی قصّاب اثری به دست نیامده و در منابع نیز به تألیفی از او اشاره‌ای نشده است. تاریخ درگذشت او را ۲۷۵ یا ۲۷۶ ذکر کرده‌اند(خطیب بغدادی، همانجا؛ ابن‌اثیر، ج۶،ص۳۵۹).
منابع :
(۱) ابن‌اثیر؛
(۲) عبداللّه‌بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی ، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۳) خطیب بغدادی؛
(۴) عبدالملک خرگوشی، تهذیب الاسرار ، چاپ محمد احمد عبدالحلیم، قاهره ۱۴۳۱/۲۰۱۰؛
(۵) محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیه، چاپ نورالدین شریبه ، حلب ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۶) عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، الرساله قشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، دمشق،بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۷) محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران ۱۳۶۶ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶