عبدالغنی‌بن احمد ، فقیه و صوفی حنفی قرن سیزدهم و چهاردهم. جدش، عبدالقادر، از عالمان و صوفیان عصر خود بود که از جانب یکی از مشایخ خود به رافعی ملقب شد. خاندان وی به سبب انتساب به عمربن خطاب*، فاروقی نیز خوانده می‌شدند (میقاتی، ص۶۸؛ زین، ص۴۹۶؛ نوفل، ص۴۰ـ۴۱).
عبدالغنی در طرابلس لبنان به دنیا آمد. سال ولادت او را، به اختلاف، ۱۲۳۲، ۱۲۳۳ و ۱۲۳۶ ذکر کرده‌اند. وی تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش نزد کسانی چون مصطفی حفار، اعرابی، زیلعی و نجیب زِعْبی آغاز کرد و برای ادامۀ تحصیلات به دمشق رفت. حدیث را نزد عبدالکریم کزبری و فقه و تفسیر را از عبدالله حلبی آموخت. همچنین در سفر حج، مدتی نزد محمد کتبی، مفتی مکه، درس خواند و به دریافت اجازه از او موفق شد (رجوع کنید به نوفل، ص۸۳؛ درنیقه، ص۲۴۵ـ۲۴۶؛ عطیه‌الله، ج۲، ص۴۷۵؛ قس زین ص۴۹۳، که تاریخ ولادت او را ۱۲۲۶ ذکر کرده است).
رافعی پس از بازگشت به طرابلس، از مریدان شیخ‌رشید میقاتی طرابلسی، از مشایخ فرقۀ خلوتیه، گردید. او به‌جز مدتی که از اهل طریقت دور شد، همواره از پیروان خلوتیه بود و سرانجام میقاتی وی را به جانشینی خود برگزید (زین، همانجا؛ درنیقه، ص۲۴۶).
رافعی در جامع کبیر و حجتیۀ طرابلس به تدریس پرداخت. ابراهیم احدب*( صاحب فرائداللآل فی مجمع‌الامثال) و محمدرشید رضا* را از جمله شاگردان او دانسته¬اند. رافعی از جانب والی طرابلس، مفتی طرابلس گردید، اما سه سال بعد از این منصب کناره گرفت. مدتی به مصر رفت و سپس از جانب مفتی اعظم عثمانی، قاضی تعز در یمن شد. ریاست دادگاه تجدیدنظر صنعا و دادگاه کیفری عکاء از دیگر مناصب او بود (نوفل، ص۱۲۲؛ ابیض، ص۲۷؛ احدب، مقدمه، ص۱؛ زیدان، ص۳۰۷؛ مجاهد، ج۲، ص۴۷۶).
رحلت
رافعی را عالمی توانا و مشهور به زهد و فروتنی خوانده اند. وی در ۱۳۰۸ در مکه وفات یافت(نوفل، ص۸۵؛ درنیقه، ص۲۴۸؛ مرعشلی، همانجا؛ قس بغدادی، هدیه، ج۱، ص،۵۹۵ که سال وفات او را ۱۳۰۱ دانسته است).
آثار
از رافعی آثاری در فقه و تصوف برجای مانده است که برخی از آنها عبارت اند از:
الفتاوی، که مجموعه پاسخهای وی به سؤالات فقهی مردم در زمان تصدی منصب افتاء طرابلس است؛
اسرارالاعتبار فیما اودعه الله تعالی من الحکم الاشجار؛
تعلیقات بر حاشیه الدرالمختار ابن‌عابدین، در فقه حنفی؛
ترصیع الجواهر المکیه فی تزکیه الاخلاق المرضیه، در بیان اصول طریقت خلوتیه؛
و تهذیب کتاب استادش الجواهر المکیه؛
نصیحه‌النفس، دربارۀ اخلاق؛
الجوهر السنی، در شرح اثر صفی‌الدین حلی در علم بدیع؛
و الاشراق الانوار فی اطلاق العزار، در ادبیات (نوفل، ص۸۳؛ زین، ص۴۹۳؛ بغدادی، ج۱، ص۵۹۵؛ سرکیس، ج۱،ص۹۲۴؛ درنیقه، ص۲۴۹ـ۲۵۰).
فرزندان
برخی از فرزندان رافعی، عالم و ادیب بودند. محمد کامل در ۱۲۷۱ به دنیا آمد.علوم دینی را در طرابلس نزد پدر خود و کسانی دیگر آموخت. او ادیب، شاعر و صاحب آثاری در نظم و نثر بود و در ۱۳۳۷ درگذشت. عمر در ۱۲۹۹ در صنعا به دنیا آمد. پس از فراگیری مقدمات علوم، برای تکمیل تحصیلات خود به بیروت و استانبول و سپس مصر رفت.
از جمله فعالیتهای او تدریس در مدارس دمشق و بیروت، تلاش برای تأسیس روزنامۀ باب‌النصر در حلب و فعالیتهای سیاسی در برابر دولت عثمانی بود. وی به سبب مبارزات سیاسی، از ۱۳۳۵تا ۱۳۳۷ محبوس و تبعید بود. عمر به تصوف گرایش داشت و پیرو فرقۀ نقشبندیه بود. وی در ۱۳۶۸ درگذشت. عبدالحمید، مشهور به بلبل سوریه، در ۱۲۷۵ در طرابلس به دنیا آمد. نزد حسین جسر طرابلسی و محمود نشابه درس خواند.
سپس به تحصیل در رشتۀ حقوق در الازهر و مدرسۀ حقوق آستانه پرداخت. وی مدتی در طرابلس بازپرس بود و به مناصب قضایی دیگری هم دست یافت. عبدالحمید شعر نیز می‌سرود و چهار دیوان از وی برجا مانده است. او در ۱۳۵۰ درگذشت (زین، ص۴۹۷ـ۴۹۸؛ میقاتی، ص۱۰۹ـ۱۱۰؛ درینقه، ص۲۰۷ـ۲۰۹، ۲۵۵؛ زرکلی، ج۳، ص۲۸۷؛ مجاهد، همان، ص۷۹۶).
منابع:
(۱) انیس ابیض، الحیاه العلمیه و مراکز العلم فی طرابلس خلال القرن التاسع عشر، طرابلس ۱۴۰۵؛
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیه‌العارفین: اسماءالمؤلفین و آثار المصنفین، در حاجی‌خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲؛
(۳) محمداحمد درنیقه، الطرق الصوفیه و مشایخها فی طرابلس، بیروت ۱۹۸۴؛
(۴) زرکلی؛
(۵) جرجی‌زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیه، بیروت ۱۹۹۱؛
(۶) سمیح وجیعه زین، تاریخ طرابلس قدیما و حدیثنا منذ اقدم الازمنه حتی عصرنا الحاضر، بیروت ۱۹۶۲؛
(۷) احمد عطیه‌الله، القاموس الاسلامی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۶؛
(۸) مجاهد زکی محمد، اعلام الشرقیه فی الماه الراجعه عشره الهجریه، بیروت ۱۹۹۴؛
(۹) یوسف مرعشلی، نثر الجواهر و الدرر فی علماء القرن الرابع عشر و بذیله عقد الجواهر، بیروت ۲۰۰۶؛
(۱۰) عبدالله حبیل نوفل، تراجم علماء طرابلس و ادبائها، طرابلس ۱۹۹۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵
