محمد‌بن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم. طوسی (فهرست، ص۴۴۷) نام و نسب خود را به همین گونه، و نجاشی (ص۴۰۳) نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج کرده است. وی در رمضان سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد (حلی، ص۲۴۹؛ بحرانی، ص۵۹۳). از اوایل زندگی او چیزی نمی دانیم . وی درسال ۴۰۸ وارد بغداد شد (رجوع کنید به طوسی، الغیبه، ص۳۵۸؛ نیز رجوع کنید به حلی، همانجا؛ ابن¬داود حلی، ص۳۰۶).
اساتید
به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ که به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آنجا به کسب علم مشغول بوده است (رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۷۷ـ ۳۷۹).
با ورود به بغداد، در حلقۀ درس شیخ مفید حاضر شد (نجاشی، ص۴۰۳؛ حلی،همانجا) و تا هنگام مرگ مفید در ۴۱۳ (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص۴۴۵)، چهار یا پنج سال نزد او شاگردی کرد و بیشتر کتابهایش را نزد او استماع نمود (همان، ص۴۴۶ـ ۴۴۷). در همین دوره، طوسی تألیف کتاب تهذیب الاحکام را که شرح المقنعه شیخ مفید است (رجوع کنید به همو، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳) آغاز کرد (رجوع کنید به همانجا، که از مفید با جمله ای دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوهنگام تالیف کتاب است).
به گفتۀ سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت (حلی، خلاصه الاقوال، ص۲۵۰). به نوشتۀ ذهبی (ج۱۰، ص۱۲۲)، شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶ (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص۲۹۰)، به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیشتر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید (همانجا؛ همو، الرجال، ص۴۳۴). گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد (آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج۱، ص۴).
وی در حیات شریف مرتضی تلخیص‌الشافی را تألیف کرد که خلاصه ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی (رجوع کنید به طوسی، تلخیص‌الشافی، ج۱، ص۶۱، که در آن از سید مرتضی با جمله ای دعایی¬ یاد کرده که حاکی از حیات اوست؛ قس همان، ص۱۰۶). تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخشهایی از شرح حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ۲۸۸؛ همو، الرجال، ص۴۳۴).
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه نشین کرخ در بغداد سکونت داشت (ذهبی، ج۱۰، ص۱۲۲). در بغداد، کتابهای طوسی را بارها به آتش کشیدند (همانجا؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج۵، ص۱۳۵). همچنین بنا بر بعضی گزارشها، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می شد (ابن حجر عسقلانی، همانجا).
در سال ۴۴۸، که بساسیری برضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ اورا ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند (رجوع کنید به ابن¬کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹؛ نیز رجوع کنید به ابن-جوزی، ج۱۶، ص۸).
به نوشتۀ ابن اثیر (ج ۹، ص۶۳۷)، در سال ۴۴۹ خانۀ طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود (نیز رجوع کنید به ابن¬کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹؛ ابن¬حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۱۳۵؛ برای سیر اتفاقات تاریخی و اختلافات شیعه و سنی در بغداد در زمان اقامت شیخ طوسی در آنجا رجوع کنید به حسینی جلالی، ص۴۷ـ۵۲). طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته اند.
رحلت
شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت (حلی، ص۲۴۹). سال وفات او را آخر محرّم سال ۴۵۸ (ابن شهرآشوب، ص۱۱۴) و سال ۴۶۱ (ابن‌حجر عسقلانی، ج۵، ص۱۳۵) نیز نوشته اند (برای سالشماری تاریخی از زندگانی طوسی رجوع کنید به حسینی جلالی، ص۴۵ـ ۵۳).
حسین‌بن مهدی سلیقی و محمد‌بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند (حلی، ص۲۴۹ـ ۲۵۰). این خانه بعدها مسجد شد و اینک از مشهور ترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی صحن علوی و معروف به باب طوسی، است (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲؛ نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، ج۳، ص۲۳۹).
مشایخ و استادان.
مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتابها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده اند و او شنیده است (طوسی، فهرست، ص۴۴۷).همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی ، نوشته است که بیشتر این کتابها را بر او خوانده و برخی از آنها را نیز در حالی که بر او خوانده می شده بارها شنیده است (همان، ص۲۹۰؛ نیز رجوع کنید به همو، الرجال، ص۴۳۴).
از مهمترین مشایخ وی در حدیث
که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده این اشخاص بوده اند:
مفید، حسین‌بن عبیدالله غضائری (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص۳۹۴)،
احمد‌بن عبدالواحد‌بن عُبدون (رجوع کنید به همان، ص۵۸، ۱۲۲، ۲۷۳، ۲۹۷)، و
ابن ابی جید قمی (رجوع کنید به طوسی، ص۱۶۳، ۱۹۳، ۲۳۴؛ نیز رجوع کنید به حسینی جلالی، ص۵۸ـ ۵۹).
از دیگر مشایخ وی،
شریف حسن‌بن احمد محمدی،
محمد‌بن حسین بزوفری و
هلال حفّار بوده اند(رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص۳۳؛ حسینی جلالی، ص۵۹).
در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می شناسیم (رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۷۷ـ ۴۱۲). مشایخ طوسی را به دو دسته می توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸)؛ و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد. طباطبایی (ص۳۷۷) مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی دردورۀ سوم یاد نکرده است.بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آنجا که می دانیم تقریباً همۀ مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.
از مشایخ وی پیش از عزیمت به بغداد (رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۷۸ـ ۳۸۰)، این اشخاص را میشناسیم:
ابوحازم عمر‌بن احمد نیشابوری (متوفی ۴۱۷، از علمای شافعی¬مذهب نیشابور)،
ابومحمد عبدالحمید‌بن محمد مقری نیشابوری (متوفی ۴۲۷، ساکن طوس یا نیشابور)، و
ابوزکریا محمد‌بن سلیمان حمرانی/ خولانی (متوفی پس از ۴۲۳؛ دربارۀ او و نامش رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۷۹ـ ۳۸۰).
استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده اند از:
احمد‌بن ابراهیم قزوینی،
ابومنصور احمد‌بن حسین سُکّری (متوفی ۴۵۰)،
ابوعبدالله احمد‌بن عبدالواحد‌بن عُبدون معروف به ابن حاشر (متوفی ۴۲۳)،
ابوالحسن احمد‌بن محمد ابن صلت اهوازی (متوفی ۴۰۹)،
ابوالحسین جعفر‌بن حسین ابن حسکۀ قمی،
ابوعلی حسن‌بن احمد ابن شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶)،
شریف ابومحمد حسن‌بن احمد محمدی علوی (زنده در ۴۲۵)،
ابوعلی حسن‌بن محمد ابن اشناس (متوفی ۴۳۹)،
ابومحمد حسن‌بن محمد سامرائی معروف به ابن فحام (متوفی ۴۰۸)،
حسین‌بن ابراهیم قزوینی،
ابوعبدالله حسین‌بن ابراهیم ابن حناط قمی،
ابوعبدالله حسین‌بن احمد بغدادی معروف به ابن قادسی (متوفی ۴۴۷)،
حسین‌بن اسماعیل (که شاید همان حسن‌بن محمد ابن اشناس باشد، رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۹۳)،
ابوعبدالله حسین‌بن عبیدالله‌بن ابراهیم غضائری (متوفی ۴۱۱)،
ابوعبدالله حمویۀ‌بن علی بصری،
ابوعمر عبدالواحد‌بن محمد ابن مهدی فارسی (متوفی ۴۱۰)،
ابوالحسن علی‌بن احمد معروف به ابن حمّامی (متوفی ۴۱۷)،
ابوالحسین علی‌بن احمد ابن ابی جید قمی،
علی‌بن حسین موسوی معروف به سیدمرتضی (متوفی ۴۳۶)،
ابوالقاسم علی‌بن شبل وکیل،
ابوالقاسم علی‌بن محسّن تنوخی (متوفی ۴۴۷)،
ابوالحسین علی‌بن محمد ابن بشران معدل (متوفی ۴۱۵)،
ابوالحسن محمد‌بن احمد ابن شاذان قمی،
ابوالفتح محمد‌بن احمد‌بن ابی الفوارس (متوفی ۴۱۲)،
ابوالحسین محمد‌بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷)،
ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹)،
ابوعبدالله محمد‌بن محمد‌بن نعمان معروف به مفید (متوفی ۴۱۳)،
ابوالفتح هلال‌بن محمد معروف به حفار (متوفی ۴۱۴)،
ابوالحسن محمد‌بن حسین ابن صقال،
ابوطالب حسین‌بن علی ابن غرور،
ابوعبدالله اخوسروره (برای تفصیل بیشتر دربارۀ این مشایخ طوسی رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۷۸ـ ۴۱۲).
در میان مشایخ او در بغداد،
تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص‌است، بدین ترتیب:
ابوالحسن احمد‌بن محمد ابن صلت اهوازی، در آخر ربیع¬الاول سال ۴۰۹ (طوسی، امالی، ص۳۳۱)؛
ابوالقاسم علی‌بن شبل وکیل، در صفر ۴۱۰ (همان، ص۴۰۵)؛
ابوعمر عبدالواحد‌بن محمد ابن مهدی فارسی، در سال ۴۱۰ (همان، ص۲۵۷)؛
ابوالحسین علی‌بن محمد ابن بشران معدل، در رجب سال ۴۱۱ (همان، ص۳۹۴)؛
ابوالفتح محمد‌بن احمد‌بن ابی الفوارس، در ذیقعده سال ۴۱۱ (همان، ص۳۰۶)؛
ابوعبدالله حمویه‌بن علی بصری، در نیمۀ ذیقعدۀ سال ۴۱۳ (همان،ص۳۹۹)؛
ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن مخلد حنفی، در سال ۴۱۷ (همان،ص۳۸۲، ۳۸۹).
نسخه ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است( رجوع کنید به طباطبایی، ص۴۰۴).
برخی از استادان او از عامه اند،
ازجمله ابوحازم عمر‌بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی مذهب نیشابور)؛
ابوعلی حسن‌بن احمد ابن شاذان بزاز، متکلم حنفی مذهب که طوسی مسأله فی النقض علی ابن شادان فی مسأله الغار را در رد او یا پدرش نوشته است( رجوع کنید به طباطبایی، ص۳۸۵)؛ و
ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن مخلد حنفی.
آثار.
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی (ص۲۱۰) آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او (ص ۴۴۷ـ ۴۵۱)، فهرست نجاشی (ص۴۰۳) و معالم العلماء ابن شهرآشوب (ص۱۱۴ـ ۱۱۵) می توان دید (برای این فهرست نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، ج۳، ص۲۲۸ـ ۲۳۳).
فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:
در تفسیر قرآن:
التبیان فی تفسیر القرآن* (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۴)، المسائل الرحبیه (طوسی، همانجا؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۵).
در حدیث:
تهذیب الاحکام* (طوسی، فهرست، ص۴۴۷؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۴)،
الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار* (طوسی، فهرست، ص۴۴۷؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۴)،
والمجالس که اینک به الأمالی معروف است (طوسی، فهرست، ص۴۵۱؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۵).
در کلام:
تلخیص‌الشافی (طوسی، فهرست، ص۴۴۷؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۴)،
المفصح فی الامامه (همانجاها)،
کتاب الغیبه (طوسی، فهرست، ص۴۵۰ـ۴۵۱؛ ابن شهرآشوب، ص۱۱۵)،
الاقتصاد فی ما یجب علی العباد (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
النقض علی ابن شاذان فی مسأله الغار (طوسی؛ ابن شهرآشوب، همانجاها)،
مقدمه فی المدخل الی علم الکلام (نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن شهرآشوب، همانجا)،
ریاضه العقول که شرح کتاب پیشین است (طوسی، فهرست، ص۴۴۸، که بدون ذکر عنوان کتاب به این اثر اشاره کرده است؛نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)،
کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل (نجاشی،همانجا)،
المسائل فی الفرق بین النبی و الامام (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
المسائل الرازیه فی الوعید (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)،
کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به (طوسی، فهرست، ص۴۴۸؛ نجاشی، ص۴۰۳)،
تمهید الاصول (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ قس نجاشی، همانجا)،
کتاب الکافی که ناتمام است (ابن شهرآشوب، ص۱۱۵؛ قس طوسی، فهرست، ص۴۵۱، که به کتاب کلامی مفصّلی از خود که بخشهایی از آن در موضوع توحید و عدل بوده اشاره کرده است)، تعلیق ما لا یسع (ابن-شهرآشوب،همانجا ، که با عنوان ما لا یسع المکلف ترکه از آن یاد کرده است)، مسأله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابره (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجا).
در فقه فتوایی:
النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی (طوسی، فهرست، ص۴۴۷؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن شهرآشوب، ص۱۱۴).
در فقه استدلالی:
المبسوط (طوسی، فهرست، ص۴۴۸؛ نجاشی ؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
الایجاز فی الفرائض (نجاشی، همانجا؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۵)،
الجُمَل و العقود (نجاشی، همانجا؛ ابن شهرآشوب،همانجاها)،
المسائل الجنبلانیه (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
المسائل الحائریه (طوسی، فهرست، ص۴۵۱)،
المسائل الحلبیه (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
مسأله فی تحریم الفقاع (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)، و
مسئله مواقیت الصلاه (ابن¬شهرآشوب، همانجا).
در فقه مقایسه ای:
مسائل الخلاف (طوسی، فهرست، ص۴۴۸؛ ابن شهرآشوب، ص۱۱۴).
در اصول فقه:
العُدّه (طوسی، همانجا؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب، ص۱۱۵)،
مسأله فی العمل بخبر الواحد (طوسی، ؛ نجاشی،همانجاها).
در رجال:
کتاب الرجال (طوسی؛ نجاشی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)،
اختیار الرجال کشّی (طوسی، فهرست، ص۴۵۱؛ ابن¬شهرآشوب، همانجا).
در کتابشناسی:
فهرست کتب الشیعه و اصولهم و أسماء المصنفین (طوسی، فهرست، ص۴۴۸؛ نجاشی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها).
در ادعیه:
مختصر فی عمل یوم و لیله (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
مصباح المتهجد* (طوسی؛ ابن شهرآشوب،همانجاها)،
مختصر المصباح المتهجد (طوسی،همانجا)،
هدایه المسترشد و بصیره المتعبد (طوسی، فهرست، ص۴۵۱؛ ابن-شهرآشوب،همانجا)،
مناسک الحج‌مجرد العمل و الادعیه (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ قس ابن-شهرآشوب،همانجا، که این دو را دو کتاب مجزا ذکر کرده است).
در تاریخ:
مقتل الحسین (طوسی، فهرست، ص۴۵۱؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)،
مختصر اخبار المختار (طوسی، فهرست، ص۴۵۰؛ ابن شهرآشوب،همانجا).
در علوم متفرقه:
انس الوحید (طوسی ؛ ابن شهرآشوب،همانجاها)،
المسائل الالیاسیه (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)،
مسائل ابن البراج (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)،
المسائل الجبریه (ابن شهرآشوب،همانجا)،
المسائل الدمشقیه (طوسی، همانجا)،
المسائل القمیه (طوسی، فهرست، ص۴۵۱؛ ابن شهرآشوب،همانجا)،
مسأله فی الاحوال (طوسی، فهرست، ص۴۴۸؛ نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا).
مؤلف سنی مذهب کتاب بعض فضائح الروافض ( قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است (رجوع کنید به قزوینی رازی، ص۲۹۷).
به نوشتۀ بحرالعلوم (ج۳، ص۲۳۳ـ۲۳۴)، نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص۲۸۸)، ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است(رجوع کنید به همان، ص۲۹۰)، معلوم می شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می افزوده است (برای ترتیب تاریخی برخی از آثار او رجوع کنید به بحرالعلوم، ج۳، ص۲۳۳ـ ۲۳۴).
جایگاه علمی و آرا.
مورخان و تراجم نگاران اهل سنّت،
از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه (ابن¬کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹)، فقیه الامامیه (ابن¬اثیر، ج۹، ص۶۳۷) و شیخ الشیعه و عالمهم (ذهبی، ج۱۰، ص۱۲۲) یاد کرده اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه درمیان امامیه، قبلاً به صفوانی* اطلاق می شد (نجاشی، ص۳۹۳).نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه، عین، من تلامذه شیخنا ابی¬عبدالله» از او نام برده است (نجاشی، ص۴۰۳).
بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌یافت (رجوع کنید به محقق حلی، المعتبر، ج۱، ص۳۳؛ حلی، منتهی المطلب، ج۱، ص۹، که مراد خود را از «شیخ» ذکرکرده است). قزوینی رازی (ص۲۱۰) در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است.
وی (ص۵۰۴) از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است. علامه حلی (خلاصهالاقوال، ص۲۴۹) از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده (نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، رجال، ج۳، ص۲۲۷ـ ۲۲۸) و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود (رجوع کنید به بحرانی، لؤلؤه البحرین، ص۲۹۷ـ ۲۹۸)، از وی با عناوین «شیخ¬الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است. آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد.
در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج۱، ص۱؛ همو، فهرست، ص۴۵۰؛ نیز رجوع کنید به قزوینی رازی، ص۲۱۲، که به تفسیر چند جلدی او اشاره کرده ا ست) و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت (طوسی ، العده، ج۱، ص۳ـ ۴؛ بنابراین الذریعه استاد وی سید مرتضی که در ۴۲۰ تألیف شده، پس از آن نوشته شده است؛ نیز رجوع کنید به طوسی ، العده، ج۱، ص۴، پانوشت ۴، که نشان می¬دهد طوسی این کتاب را در زمان حیات سید مرتضی نوشته است).
شاگردان
طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهمترین شاگردان او عبارت اند از:
احمد‌بن حسین خزاعی نیشابوری،
اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه،
آدم‌بن یونس نسفی،
ابوالخیر برکت‌بن محمد نسفی،
تقی ابن نجم حلبی،
جعفر‌بن علی حسینی،
ابوعلی حسن‌بن محمد طوسی* (فرزند طوسی)،
حسن‌بن حسین‌بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند)،
حسین‌بن مظفر حمدانی،
حسن‌بن عبدالعزیز جیهانی،
سید عمادالدین ذوالفقار‌بن محمد حسنی مروزی،
سید زید‌بن علی حسنی،
سلیمان‌بن حسن صهرشتی،
صاعد‌بن ربیعه،
ابوصلت‌بن عبدالقادر،
سید ابوالنجم ضیاء‌بن ابراهیم علوی شجری،
ضمره‌بن یحیی شعیبی،
عبدالرحمن‌بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید،
عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید،
علی‌بن عبدالصمد تمیمی سبزواری،
کردی‌بن عکبر کردی فارسی،
سید مطهر‌بن علی حسینی دیباجی،
ابوالفتح محمد‌بن علی کراجکی،
محمد‌بن هبه الله طرابلسی،
محمد‌بن حلبی،
مظفر‌بن علی حمدانی،
ابوسعد منصور‌بن حسین آبی، و
ناصر‌بن رضا علوی حسینی (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، به ترتیب ص۳۲، ۳۳، ۳۴، ۴۲، ۴۳ـ ۴۴، ۴۵ـ ۴۶، ۴۷، ۶۲، ۶۵، ۶۷، ۷۱، ۷۲، ۷۵، ۷۶، ۹۸، ۱۰۰ـ ۱۰۱، ۱۰۵، ۱۲۷).
قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی گشتند. از جمله،
حسن‌بن حسین‌بن بابویه که در ری سکونت داشت (رجوع کنید به همو، ص۴۶)،
و اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه،
و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته اند (رجوع کنید به همو، ص۳۳، ۷۵)، اشاره کرد.
به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به او اقتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده اند (حلی، منتهی المطلب، ج۱، ص۱۱؛ نیز رجوع کنید به شوشتری، ج۹، ص۲۰۹، که نوشته است شهرت فتواهای شیخ و اعتماد به آثار او موجب بسیاری از شهرتهای فتوایی شد).
طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین کنندل آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول والفروع» (حلی، خلاصه الاقوال، ص۲۴۹) و «مهذّب فنون المعقول والمسموع» (بحرالعلوم، ج۳، ص۲۲۸) یاد کرده¬اند.
شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه های مکتب قم و مکتب بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت (رجوع کنید به مدرسی طباطبایی، ص۴۹ ـ۵۰). او را نخستین کسی دانسته¬اند که روش اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲). در کلام، طوسی بیشتر شارح مکتب کلامی مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته اند.
انتقاداتی نیز بر شیخ طوسی وارد کرده اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا الفهرست ابن¬ندیم (رجوع کنید به شوشتری، ج۹، ص۲۰۹)، درآمیختن روایات کتابهای¬ معتبر با روایات کتابهای نامعتبر که موجب رواج روایات کتابهای نامعتبر گردید (همان، ص۲۰۸)، دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آنها (حسن‌بن شهید ثانی، منتقی الجمان، ج۱، ص۴۸؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۴، ص۲۰۹، ج۵، ص۵۱۹، ج۹، ص۱۰۸، ج۱۳، ص۲۱۵) و شتابزدگی و کم دقتی (همان، ج۱۶، ص۱۷۳، ج۱۷، ص۷۱)، تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آنها، و برگزیدن روشهای متفاوت علمی در آثار گوناگونش (همو، لؤلؤه البحرین، ص۲۹۷ـ ۲۹۸؛ برای نقد سخن اخیر بحرانی با تأکید بر تفاوت آثار طوسی، رجوع کنید به حسینی جلالی، ص۵۵).
در اسفند سال ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹، به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی به چاپ رسیده است(مشهد۱۳۵۴ش).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قم، بی¬تا؛
(۲) همو، «مقدمه»، در طوسی، التبیان؛
(۳) ابن¬اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹؛
(۴) ابن¬جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطاـ مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱؛
(۵) ابن¬حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، بیروت ۱۹۷۱م؛
(۶) ابن داود حلی، کتاب الرجال، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش؛
(۷) ابن¬شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰؛
(۸) ابن¬کثیر، البدایه و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸؛
(۹) سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ـ حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش؛
(۱۰) یوسف‌بن احمد بحرانی، لؤلؤه البحرین، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م؛
(۱۱) همو، الحدائق الناضره، قم ۱۳۶۳ش؛
(۱۲) محمدحسین حسینی جلالی، مشیخه الحدیث، شیکاگو، بی‌تا.؛
(۱۳) حلی، حسن‌بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷؛
(۱۴) همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲؛
(۱۵) شمس‌الدین محمد‌بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۶) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۹؛
(۱۷) حسن‌بن زین‌الدین شهید ثانی، منتقی الجمان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش؛
(۱۸) سیدعبدالعزیز طباطبایی، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی»، میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش رسول جعفریان، قم ۱۳۷۴ش؛
(۱۹) محمد‌بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛
(۲۰) همو، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، بی¬تا.؛
(۲۱) همو، تلخیص‌الشافی، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴؛
(۲۲) همو، تهذیب‌الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰؛
(۲۳) همو، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛
(۲۴) همو، العده فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷؛
(۲۵) همو، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱؛
(۲۶) همو، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰؛
(۲۷) عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، به کوشش سید جلال¬الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش؛
(۲۸) جعفر‌بن حسن محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ش؛
(۲۹) سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش؛
(۳۰) علی‌بن بابویه منتجب¬الدین رازی، الفهرست، چاپ سید جلال¬الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛
(۳۱) احمد‌بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه ( المشتهر برجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶