ولادت :
محمد بن حسن طوسى در ماه رمضان سال ۳۸۵ ق . در خانه اى محقر اما سرشار از نور ایمان پا به عرصه وجود گذاشت . زادگاه وى شهر طوس بود محمد تا سال ۴۰۸ ق . در این شهر اقامت کرد و در طول این مدت مقدمات علوم متداول در آن عصر را فرا گرفت و در بهار جوانى از محصلین فاضل و درس خوانده گردید.
به سوى بغداد
طوسى در ۲۳ سالگى چون محیط کوچک طوس را براى پیشرفت شایان شایان و سیر کمالات معنوى تنگ دید، به منظور استفاده کامل و درک محضر اساتید بزرگ و نامى آن دوره بخصوص شیخ مفید و سید مرتضى در سال ۴۰۸ ق رهسپار بغداد گردید(۱۸۵) در آن زمان بغداد شهر علم بود و آوازه بلندى داشت و حوزه درسى شیخ مفید دانشوران بسیارى را از اطراف به این شهر فرا خوانده بود. در چنین محیطى وى هیچگونه غربتى در خود احساس نکرد و سالها چون خورشید در این حوزه درخشید و در پاى درس نابغه دهر، شیخ مفید نشست و مدت پنج سالى افتخار شاگردى وى را داشت . حضور جوانى ۲۳ ساله در درس رهبر و پیشواى دینى شیعیان ، در کنار شاگردان برازنده اى چون سید مرتضى و برادر نابغه اش سید رضى ، نجاشى ، ابوالفتح کراجکى و محمد بن حسن حمزه که همه در شمار بزرگان و دانشمندان شیعه به شمار مى رفتند، خود گواه صادقى بر عظمت علمى و جایگاه ویژه ایشان است .
شیخ طوسى در دوران جوانى به درجه اجتهاد رسید و کتاب تهذیب الاحکام را که از کتب معروف و مورد توجه شیعه است ، در این دوره و با پیشنهاد استاد نابغه خود، شیخ مفید تاءلیف نموده است .
این کتاب شاهد صادقى است بر اجتهاد و تبحر دانشور نامور طوس در زمینه هاى مختلف ؛ فقه ، اصول و رجال ، در حالى که هنوز از سن او سى سال نگذشته بود.
تصویرى از منزلت (مفید رحمه الله )
ابن ندیم که از معاصران شیخ مفید بوده و مانند او در بغداد مى زیسته در کتاب (فهرست ) نوشته است : ( ابن معلم ابوعبدالله (شیخ مفید) ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وى رسیده است . او در علم کلام (عقاید و مذاهب ) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشى دارد. دانشمندى باهوش و بافراست است من او را دیده ام دانشمندى علیقدر است .)
ابن عماد حنبلى مورخ مشهور اسلامى در کتاب شذرات الذهب ، ضمن وقایع سال ۴۱۳ ق مى نویسد (مفید در این سالها وفات یافت . او از عالمان شیعه و پیشواى آنان بوده و داراى کتابها و نوشته هاى فراوانى است ).
این ابى طى در تاریخ امامیه (شیعه ) مى گوید: مفید، بزرگ بزرگان شیه و زبان گویاى آن است . وى در کلام ، فقه و جدل استادى فرزانه بود و در دولت (آل بویه ) با طرفداران هر مسلک و عقیده با متانت و عظمت خاصى بحث و مناظره و از مستمندان دستگیرى بسیار مى کرد. فروتنى و خشوع وى زیاد، نماز و روزه اش فراوان ، لباس تمیز و نیکو بر تن داشت و دیگران گفته اند عضدالدوله دیلمى حاکم مقتدر آل بویه بسیارى از اوقات به ملاقات شیخ مفید مى رفته است . ۷۶ سال زندگى کرد و بیش از دویست کتاب و رساله نوشت . در ماه رمضان سال ۴۱۳ ق . دار فانى را وداع گفت و هشتاد هزار نفر در تشییع جنازه وى شرکت کردند.
علامه حلى که خود از محققان نامى دنیاى تشیع است در مقام توصیف شیخ مفید مى نویسد: کلیه دانشمندان ما که بعد از وى آمده اند از دانش او استفاده نموده اند .فضل و دانش او در فقه ، کلام و حدیث مشهورتر از آن است که به وصف آید.او موثق ترین و داناترین عالمان عصر خود بود. ریاست علمى و دینى طایفه شیعه در عصر او به وى منتهى گشت )
پس از رحلت مرجع و رهبر بزرگ شیعیان (شیخ مفید) هدایت کشتى طوفان زده شیعه که در اقیانوس بیکران و ظلمانى تحت سیطره حکام عباسى و تلاطم بود، به عهده مردى از تبار بزرگان و سادات علوى به نام سید مرتضى معروف به علم الهدى گذارده شد و سید مرتضى در بسیارى از علوم کلام ، فقه و اصول و ادب و شعر، شهره محافل علمى در دور نقاط عراق بود.(۱۹۱) شیخ طوسى با اینکه خود در این زمان از صاحبنظران علم فقه و حدیث بوده است ، بعد از شیخ مفید مدت ۲۳ سال (۴۱۳ – ۴۳۶ ق ) در محضر این سید بزرگوار و دانشمند ژرف اندیش ، شاگردى نمود و از فضل و ادب این رادمرد تاریخ شیعه ، پیمانه دانش و اندیشه خود را لبریز ساخت . در درس سید مرتضى دانشمندان بزرگى حاضر مى شدند و سید بنا به مرتبه علمى و تلاش آنان در مسیر تحقیق و دقت نظر در مباحث ، کمک تحصیلى ماهانه اى را قرار داده بود. نظر به استعداد سرشار و آمادگى ذهنى شیخ طوسى در فراگیرى مباحث علمى و قدرت استنباط و نقد و بررسى آراء و عقاید، وى خیلى زود مورد عنایت خاص استاد قرار گرفت و بیشترین شهریه ماهیانه را که ۱۲ دینار بود، از براى شیخ مقرر داشت
هر چند شیخ از نظر علمى در بعضى از علوم مانند فقه و حدیث و رجال متبحر بوده و نیازى به فراگیرى دانشى در این زمینه ها نداشته است در علم کلام ، تفسیر، لغت و به طور کلى علوم ادبى از محضر سید مرتضى حداکثر استفاده را نموده است . شیخ طوسى در طى این مدت ضمن بالا بردن و توسعه اطلاعات گوناگون علمى شروع به تاءلیف کتابهاى متنوع در علوم اسلامى نیز کرد. تعدادى از کتابهاى مهمى که شیخ در حیات سید مرتضى نوشته بدین قرار است : تهذیب ، استبصار، نهایه ، المفصح فى الامامه ، رجال ، آغاز فهرست و از همه مهمتر تلخیص الشافى که مهمترین کتاب اوست . و آن تنظیم و خلاصه کتاب شافى سید مرتضى است . تا آن هنگام کتاب با آن اهمیت در مساءله امامت تاءلیف نگردیده بود و شیخ در سال ۴۳۳ ق (چهار سال قبل از درگذشت سید) آن را به پایان رسانیده است . ناگفته نماند که شیخ بیشتر این کتابهاى را به تقاضاى فقیهان و دانشوران بزرگى همچون قاضى ابن براج یا دیگران نوشته است .
از دیدگاه بسیارى از محققان ، شیخ طوسى تدوین کننده اساسنامه مکتب تشیع در فرهنگ و تمدن اسلامى محسوب مى شود. علامه حلى مى گوید: (شیخ طوسى پیشواى دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه … صاحبنظر در علوم اخبار، رجال ، فقه ، اصول ، کلام و ادب بوده است . همه فضیلتها منسوب به اوست و در تمامى فنون اسلام کتاب نوشته است اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دسته بندى و اصلاح نموده )
شیخ طوسى همچنین در این مدت از محضر اساتیدى چون : ابن غضائرى ، ابن شاذان متکلم ، ابن حسکه قمى ، حسین بن ابى محمد تلعکبرى ، ابن بشران معدل ، ابومنصور شکرى ، احمد بن ابراهیم قزوینى ، ابن فهام سامرى ، ابوحسین صفار، ابن ابى جید، ابن حاشر و دهها فرزانه دیگر فیض کرد.
خورشید عرش
در ۲۵ ربیع الاول ۴۳۶ ق روح ملکوتى سید مرتضى بعد از ۸۰ سال عمر گرانبار، تعلق زمینى را رها کرد و به سوى معبود شتافت (۱۹۵) و پس از آن شیخ طوسى رهبر و پیشواى مذهب تشیع گردید و دوازده سال بعد از سید مرتضى در بغداد بر دنیاى شیعه زمامت داشت . او با دور اندیشى وصف نشدنى ، صفحات طلایى ناگشوده تاریخ اسلام و شیعه را، به معناى واقع جلوه اى بدیع بخشید.
در آن ایام از دورترین نقاط مملکت اسلامى دانش پژوهان و فقیهان براى حل مشکلات علمى خود به منزل و محل درس شیخ مى آمدند تا از افکار و اندیشه هاى این فرزانه دوران به اندازه ظرفیت وجودى خود پیمانه هاى علم و معرفت برگیرند. در تاریخ آمده است : سیصد تن از مجتهدان شیعه شاگرد وى بودند و از عالمان اهل تسنن آن قدر از این منبع فیض استفاده کرده اند که به شمارش درنیاید.
دانشمند فرهیخته اى همچون اسحاق بن بابویه قمى ، ابوالصلاح حلبى ، ابوعلى طوسى (فرزند شیخ ) سعدالدین بن البراج ، شهر آشوب سروى مازندرانى ، عبدالجبار بن عبدالله المقرى رازى ، محمد بن حسن فتال ، کراجکى ، حسین بن فتح جرجانى ، جعفر بن على حسینى ، ابوالصلت محمد بن عبدالقادر، ناصر بن رضا علوى ، غازى بن احمد سامانى و دهها اندیشمند دیگر از شاگردان برجسته شیخ مى باشند.
در سال ۴۴۷ ق طغرل بیک سلجوقى با سپاهى لجام گسیخته وارد بغداد شد و محله شیعه نشین شهر را مورد تاخت و تاز قرار داد و افزون بر به خاک و خون کشیدن مردم بى پناه ، کتابخانه عظیم ابونصر شاپور بن اردشیر را به آتش کشید و حتى دهها قرآن نفیس کتابخانه نیز از خشم دنیاطلبان سلجوقى در امان نماند.
در این توطئه که تا سال ۴۵۱ ق . ادامه داشت چندین بار کتابخانه شخصى و دست نوشته هاى شیخ طوسى در میان کوچه و خیابان بغداد به آتش کشیده شد. در ماه صفر ۴۴۹ ق . به خانه شیخ هجوم بردند و هر آنچه از لوازم ، کتابها و دفاتر در منزل او گذارده بودند به میدان اصلى شهر آورده ، آتش زدند. (۱۹۹)بروز این حوادث ناگوار شیخ طوسى را بر آن داشت تا در پى حفظ میراث فرهنگى و نجات دانشمندان شیعه ، هجرتى دگر آغاز کند و راهى نجف شود
هجرت به شهر عشق
نجف در زمان سلاطین دیلمى مانند معزالدوله ، عضدالدوله و وزا و شخصیتهاى شیعه این خاندان ، تغییرات زیادى پیدا کرد. آنان اشیاى نفیسى را وقف بارگاه آن حضرت کردند. سلاطین مزبور خود به زیارت مرقد منور ایشان بعد از مرگ نیز در سرداب صحن نجف کنار آن تربت پاک به خاک سپرده شدند. ولى در زمان ورود شیخ به نجف (۴۴۸ ق .) این شهر دیگر رونق زمان آل بویه را نداشت ، از آن آمد و شدها خبرى نبود، تعصبهاى جاهلانه و مرگبار بر همه جا سایه افکنده و حالت رعب و وحشت سراسر عراق را فراگرفته بود.
اما از سویى اطراف نجف عشایر غیور و شجاعى از عربهاى شیعه زندگى مى کردند و بسان دژ محکمى مرقد مطهر و نورانى مولاى خود را از هر گونه گزند و تعرضى محافظت مى کردند. بر همین اساس نجف براى شیعیان منطقه امنى محسوب مى شد و حسن انتخاب شیخ هم تاءییدى بر وجود امنیت نسبى در آن منطقه از عراق است .
با ورد شیخ طوسى ، نجف شاهد جنب و جوش وصف ناپذیرى شد. چرا که مردى آسمانى با روحى لطیف به لطافت شبنم ، داراى اندیشه اى به خروش اقیانوس و ارادى خلل ناپذیر چون پولاد، همراه گلستانى از شقایق سرخ ، در پى خدمت به مولاى خویش و رونق مکتب وى ، به بهشت خدا در زمین هجرت کرده است تا نجف را بزودى قبله آمال و آروزى عاشقان علم و معرفت سازد. وى تشنگان معرفت و عرفان مولاى متقیان را که در بوستان دانش علوى دعوت مى کند و تحفه اى از اندیشه هاى علوى را به ایشان تقدیم مى دارد.
اولین دانشگاه شیعه
شیخ که خانه ، کتابها و دست نوشته هاى خود را در بغداد از دست داده بود، در نجف مدت ۱۲ سال آخر عمر را با پشتکارى بیشتر گذراند و به دانشوران بدین سامان پرداخت . نجف در آن زمان شهر نبود حتى عنوان قریه هم نداشت به جهت وجود بارگاه امیر مؤ منان تنها زایرین بودند که در آن رفت و آمد داشتند. شیخ طوسى حوزه علمى جدیدى را در آنجا به وجود آورد و پایه هاى استوار این مرکز بزرگ را بنا گذاشت ؛ به طورى که پس از گذشت هزار سال از آن تاریخ ، هنوز اصالت علمى خود را حفظ کرده و دیگر مراکز اسلامى را تغذیه فرهنگى مى کند.
بحق وى را باید مؤ سس اولین دانشگاه تشیع دانست و با انفجار از هنر این رادمرد صحنه هاى پیکار علم و اندیشه ، که در هر زمینه مطلبى بدیع و منحصر به فرد به یادگار گذاشته ، یاد کرد.
میراث گرانبها
شمار آثار شیخ – اعم از کتاب و رساله – به ۵۱ مجلد مى رسد که گاه بعضى از این مجلدات ده جلد کتاب قطور را در بر مى گیرد. موضوعات این کتابها تحت عناوینى چون تفسیر، حدیث ، فقه ، اصول فقه ، کلام رجال و فهرست ، تاریخ و مقتل ، جواب مسائل شرعى و اعتقادى و دعا مندرج است .
التبیان فى تفسیر القرآن (در ده جلد)، المسائل الدمشقیه فى تفسیر القرآن و المسائل الرجیه فى تفسیر آیات من القرآن ، از آثار تفسیرى اوست .
تهذیب و استبصار دو اثر او در علم حدیث است که در کنار کافى (اثر شیخ کلینى ) و من لا یحضره الفقیه (اثر شیخ صدوق )، کتب اربعه را تشکیل مى دهند.
مهترین آثار شیخ در فقه عبارت اند از:
۱-النهایه ،
۲-المبوط،
۳-الخلاف ،
۴-الجعل و العقود فى العبادات
۵- الا یجاز فى الفروض
۶- مناسک الحج فى مجرد العمل ،
۷-المسائل الحلبیه فى الفقه ،
۸-المسائل الجنبلائیه فى الفقه
۹- المسائل الحائریه فى الفقه ،
۱۰-مساءله فى وجوب الجزیه على الیهود،
۱۱-مساءله فى تحریم الفقاع ،
۱۲-مساءله فى موافقیت الصلاه .
۱۳-عده الاصول و مساءله فى العمل بخبر الواحد و بیان حجه الاخبار از آثار او در اصول مى باشد.
تاءلیفات شیخ در علم کلام عبارت اند از:
۱-تلخیص الشافى (فى الامامه )،
۲-تمهید الاصول (شرح کتاب جمل العلم و العمل سید مرتضى )،
۳-الاقتصاد (الهادى الى طریق الرشاد)،
۴-المفصح فى الا مامه ،
۵-مقدمه فى المدخل الى علم الکلام ،
۶-ریاضه العقول ، مایعلل ،
۷-ما لا یسع المکلف الاخلال به ،
۸-شرح الشرح فى الاصول
۹- اصول العقائد الغیه ،
۱۰-الفراق بین النبى و الامام ،
۱۱-مساءله فى الا حول ،
۱۲-المسائل الرازیه ،
۱۳-النقض على بن شاذان فى مساءله الغار،
۱۴-مسائل اصول الدین و الکافى .
شیخ طوسى در دو علم رجال و فهرست چند کتاب ارزشمند به یادگار گذاشته است :
کتاب الابوا؛ رجال شیخ طوسى )، اختیار معرفه الرجال (معروف به رجال کشى . شیخ به حذف اشتباهات ، مرتب کردن و اصلاح اصل کتاب کشى اقدام کرد) و الفهرست ( معرفى مصنفان نامدار شیعه و آثار آنان ).
در زمینه تاریخ نیز شیخ طوسى رحمه الله علیه دو اثر نگاشته است .
مقتل الحسى و مختصر اخبار مختار بن ابى عبیده الثقفى .
مسائل الالیاسیه ، المسائل القیه ، مسائل ابن براج و تعلیق ما لا یسع ( که مجموعه پاسخ هاى شیخ به سئوال هاى پرسشگران است ).
در زمینه دعا و اعمال عبادى آثار ذیل از شیخ به یادگار مانده است :
مصباح المتهجد و سلا ح المتعبد، مختصر المصباح ، محتصر فى عمل بوم و لیله ، انس الوحید و هدایه المسترشد و بصیره المتعبد )
شاگردان
گذشته از آثار گرانبها و ارزشمند علمى ، دانشوران بزرگى در حوزه درسى وى پرورش یافتند. طبق نوشته گروهى از دانشمندان شیعه شاگردان شیخ الطائفه افزون از سیصد دانشمند مجتهد بوده اند در منابع مختلف شیخ مختص فرزانگان تشیع نبوده اند بلکه بسیارى از دانشمندان اهل تسنن نیز از محضر ایشان به مقام علمى دست یافتند.
اشک ملائک
محرم سال ۴۶۰ هجرى با روزها و شبهاى غم آلود، نزدیک مى شود. روزها در پرده بسیارى عزاى حسینى با شبهاى خرابه نشینان آل رسول صلى الله علیه و آله همنوا شده اند. در گوشه اى از نجف اشرف دلى شکسته و قلبى آکنده از تاءسف و اندوه ، متعلق به پیرى وارسته و عارف ، آخرین آهنگهاى حیات را مى نوازد تا روح خسته و ملول این جسم مطهر و نجف را در سفرى آسمانى و روحانى آزاد کند. شب ۲۲ محرم سال ۴۶۰ ق فرا مى رسد. ملائک که در انتظار رؤ یت خورشید آسمان عشق و معرفت ، سالها چشم به راه بودند، عاقبت در این شب حزن انگیز روح ملکوتى آقا و مراد شیعیان ، شیخ طوسى را چون نورى آسمانى به میهمانى خدا بردند تا در پرتو عظمت آن نفس پاکیزه تقربى نصبیشان گردد. آرى ! مردى بزرگ پس از گذاردن ۷۶ سال ، زندگى پر برکت و سعادت با عشق وصال حق شتابان به سوى خدا رخت بر بست .
(شیخ را در خانه مسکونى اش در نجف دفن کردند. این خانه در سمت شمال بقعه علوى به نام مسجد طوسى معروف است ).
گلشن ابرار//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم