سمنون بن حمزه ، (یا عبداللّه) ابوالحسن خواص، از عرفاى مکتب بغداد در قرن سوم. او اهل بصره و ساکن بغداد بود (ابونعیم، ج ۱۰، ص ۳۰۹؛ قشیرى، ص ۴۰۷). از زندگى و مراحل تعلیم و تعلم و سیر و سلوک او اطلاعى در دست نیست، اما همین‌قدر می‌دانیم که سری‌سقطى، ابواحمد قَلانسى و محمد بن على قصاب از مشایخ و استادان وى بودند. جعفر خلدى، عبداللّه یا عبیداللّه رازى و على بندار صوفى از مصاحبان سمنون بوده و احتمالا برخى از معارف عرفانى را از او آموخته‌اند (سلمى، ص ۱۹۵؛ قشیرى، همانجا؛ انصارى، ص ۴۹۵، ۵۱۹؛ جامى، ص ۱۱۵، ۲۳۲).
مشرب عرفانى سمنون، بر محبت استوار است و در آن، محبت مقدّم بر معرفت و اصل و قاعدۀ سیر و سلوک به سوى حق است و از لطیف‌ترین امور و برتر از احوال و مقامات به شمار می‌رود (رجوع کنید به سلمى، همانجا؛ انصارى، ص ۲۷۲؛ عطار، ص ۵۱۰). به همین دلیل وى را سمنون محب و امام محبت خوانده‌اند. با وجود این، او خود را سمنون کذّاب نامیده است (ابونعیم، ج ۱۰، ص ۳۰۹ـ۳۱۰؛ انصارى، ص ۲۷۲). همچنین او را به دلیل غلبۀ سُکر، مجنون و دیوانه خوانده‌اند (مستملى بخارى، ج ۴، ص ۱۴۹۱، ۱۶۳۱).
رحلت
بنابر گزارش مناوى (ج ۱، ص ۶۳۳)، سمنون در نیشابور درگذشت. دربارۀ تاریخ وفات او اختلاف نظر وجود دارد؛ قشیرى (همانجا) وفات وى را در ۲۹۰ و ابن‌جوزى (ج ۱۳، ص ۱۲۱؛ مناوى، همانجا) در ۲۹۸ ذکر کرده‌اند.
از سمنون اشعار و سخنان پراکنده‌اى، غالبآ دربارۀ محبت، به جامانده که در برخى تذکره‌ها ثبت شده است (رجوع کنید به ابو نصرسراج، ص ۵۸؛ هجویرى، ص ۳۶۹؛ سلمى، ص ۱۹۵ـ۱۹۹؛ قشیرى، همانجا؛ انصارى، ص ۲۷۲ـ۲۷۳).
منابع :
(۱) ابوالفرج عبدالرحمن‌بن على جوزى، المنتظم فى تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمدعبدالقادر و دیگران، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۲) ابونصر سراج، اللمع فى التصوف، چاپ رینولد نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴؛
(۳) ابونعیم اصفهانى، حلیهالاولیاء، بی‌تا؛
(۴) خواجه عبداللّه انصارى، طبقات‌الصوفیه، چاپ محمد سرور مولایى، تهران، ۱۳۶۲؛
(۵) عبدالرحمن جامى، نفحات الانس، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۷۰؛
(۶) عبدالرحمان سلمى، طبقات الصوفیه، چاپ نورالدین شریبه، حلب ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۷) محمدبن عطار نیشابورى، تذکرهالاولیاء، چاپ محمد استعلامى، ۱۳۷۷؛
(۸) عبدالکریم‌بن هوازن قشیرى، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریو و على عبدالحمید بلطه جى، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۹) ابوابراهیم اسماعیل مستملى بخارى، شرح‌التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمدروشن، ج ۱ و ۴، تهران ۱۳۶۳، ۱۳۶۶؛
(۱۰) زین‌الدین محمد عبدالرووف مناوى، الکواکب الدریه، چاپ محمد ادیب، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۱) هجویرى، کشف‌المحجوب، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۸۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵