از مشایخ صوفیه شیراز در قرن سوم و چهارم، تاریخ ولادت او معلوم نیست و از زندگی‌اش اطلاعات کمی در دست است. نامش جعفربن عبداللّه بوده و با کنیه ابومحمد از او یاد کرده‌اند ( رجوع کنید به جنید شیرازی، ص ۲۲۵؛ جامی، ص ۲۴۳؛ ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، ص ۹) و او را استاد اولیا و شیخ‌المشایخ خوانده‌اند ( رجوع کنید به زرکوب شیرازی، ص ۱۲۸؛ ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، ص ۱۷). حذّاء در دوره عمادالدوله دیلمی (متوفی ۳۳۸)، از حاکمان فارس، می‌زیسته و عمادالدوله به او ارادت بسیار داشته است (زرکوب شیرازی، ص ۹۶، ۱۲۸). حذّاء مصاحب جنیدِ بغدادی * و صوفیانی چون ابوبکر شبلی * و بُنداربن حسین شیرازی * بوده است (روزبهان بقلی، ص ۴۱ـ۴۲؛ جامی، ص ۲۳۱، ۲۴۳). چون جعفر به نعلین‌دوزی اشتغال داشته، او را حذّاء نامیده‌اند (جنید شیرازی، ص ۲۲۵ و پانویس ۲؛ روزبهان بقلی، همانجا).
جعفرحذّاء در طریقت از شاگردان محمدبن خلیل شیرازی و ابوعمرو اصطخری بوده (قشیری، ص ۵۰۴؛ جنید شیرازی، ص ۲۳۹) و از ابوعمرو اصطخری خرقه گرفته است (زرکوب شیرازی، همانجا؛ معصوم‌علیشاه، ج ۲، ص ۳۰۹). سلسله طریقتی وی، با چند واسطه از طریق اُوَیسِ قَرَنی * ، به علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام و پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله متصل می‌شود ( رجوع کنید به زرکوب شیرازی، ص ۱۳۰؛ ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، ص ۱۷؛ واعظی، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸) در یکی از کرسی‌نامه‌ها نیز نسب خرقه روزبهان بقلی * با چند واسطه به وی می‌رسد ( رجوع کنید به با ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، ص ۱۶ـ۱۷، ۱۸۵). همچنین معصوم علیشاه (ج ۲، ص ۳۰۸ـ۳۰۹) در سلسله خرقه شهاب‌الدین ابوحفص عمر سهروردی * از جعفرحذّاء نام برده است.
جعفرحذّاء استاد طریقتی ابن‌خفیف شیرازی بوده (روزبهان بقلی، ص ۴۱؛ زرکوب شیرازی، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن‌خفیف * ، ابوعبداللّه) و به وی خرقه پوشانیده است (معصوم علیشاه، ج ۲، ص ۳۰۹). مشایخ صوفیه در باره فضل و مناقب جعفرحذّاء سخنان درخور توجهی گفته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به دیلمی، ص ۱۴۱ـ۱۴۳؛ روزبهان ثانی، ص ۱۰۱). آنگونه که از سخنان شبلی بر می‌آید، سبب اصلی آمدن وی به شیراز، وجود جعفرحذّاء بوده است ( رجوع کنید به زرکوب شیرازی، ص ۱۲۸). بندار شیرازی در باره وی گفته که مردی تمامْ حال‌تر از جعفر حذّاء ندیده است؛ نیز همو جعفرحذّاء را برتر از شبلی دانسته است ( رجوع کنید به زرکوب شیرازی، همانجا؛ جنیدشیرازی، ص ۲۲۵ـ۲۲۶؛ جامی، ص ۲۴۳).
ابن‌خفیف شیرازی ( رجوع کنید به ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، ص ۹، ۱۰۰ـ۱۰۱؛ نیز جنید شیرازی ص ۲۲۶) شطحیاتی از جعفر حذّاء نقل کرده است. روزبهان بقلی شیرازی (همانجا) به صاحب کرامت بودن جعفرحذّاء اذعان کرده و او را در معرفت و بیان رمزگونه معارف عرفانی و انواع کشف، ستوده است.
رحلت
جعفرحذّاء در ۳۴۱ (جنید شیرازی، ص ۲۲۶؛ جامی، ص ۲۴۳؛ معصوم علیشاه، ج ۲، ص ۴۲۲) و به قولی در ۳۶۰ (ابراهیم‌بن روزبهان‌ثانی، ص ۹) وفات کرد. مقبره منسوب به وی در شیراز است (جنید شیرازی، همانجا). هنگامی که جعفرحذّاء در احتضار بود شخصی که لباس صوفیان بر تن داشت به بالین وی آمد و اظهار زهد کرد، در این هنگام جعفرحذّاء به وی نظر کرد و گفت: «باطن این طایفه خراب شد و ایشان ظاهر خود را آراستند» (جنید شیرازی؛ جامی، همانجاها).
منابع:
(۱) ابراهیم‌بن روزبهان ثانی، تحفه العرفان فی ذکر سید الاقطاب روزبهان، در روزبهان نامه، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش؛
(۲) عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات‌الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش؛
(۳) جنیدبن محمود جنید شیرازی، شدّ الازار فی حطّ الاوزارعن زوّار المزار، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران ۱۳۶۶ ش؛
(۴) علی‌بن محمد دیلمی، سیرت‌الشیخ الکبیر ابوعبداللّه ابن‌الخفیف الشیرازی، ترجمه رکن الدین یحیی‌بن جنید شیرازی، تصحیح آنه ماری شیمل، به کوشش توفیق ه . سبحانی، تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۵) روزبهان‌بن ابی‌نصر روزبهان بقلی، شرح شطحیات ، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۰ ش؛
(۶) احمدبن ابی‌الخیر زرکوب شیرازی، شیرازنامه، اسماعیل واعظ جوادی، تهران ۱۳۵۰ ش، عبداللطیف‌بن روزبهان ثانی، روح‌الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، در روزبهان نامه، همان؛
(۷) عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ عبدالحلیم محمود و محمودبن شریف، قاهره [ بی‌تا. (، چاپ افست قم ۱۳۷۴ ش؛
(۸) محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ) ? ۱۳۱۸ ]؛
(۹) عبدالعزیزبن شیرملک واعظی، رساله در سیر حضرت شاه نعمه اللّه ولی، در مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌اللّه ولی کرمانی ، چاپ ژان اوبن، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران، ۱۳۶۱ ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
