زندگینامه شیخ ابوعبداللّه محمد باکویی(متوفی۴۲۸ه ق)

باکویی ، ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه بن عبیداللّه بن باکویه شیرازی ، از مشایخ صوفیه در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم ، متوفی در ذوالقعده ۴۲۸٫

نسبت «باکویی » به صورتهای دیگری نیز آمده که موجب ظهور مشکلی شده است . سمعانی (ج ۲، ص ۵۵) او را در ذیل نسبت «باکویی » آورده است : «… هذه النسبه الی باکو وهی اِحدی ‘ بلاد دربند خزران منه شروان و المشهور بالانتساب الیها ابوعبداللّه …بن باکویه الشیرازی الباکویی منسوب الی جدّه …». ابن اثیر به این عبارت ، که باکویی در آن هم به شهر «باکو» و هم به جدّش «باکویه » منسوب شده اشکال کرده است .

به عقیده او، اگر ناسخ بغلط چیزی از کلام انداخته باشد سخنی نیست و اگر عبارت درستْ از مصنّف باشد چگونه کسی را هم به شهر و هم به جدّ منسوب ساخته اند؟ مصحّح الانساب احتمال داده است که میان «المشهور بالانتساب الیها» و «ابوعبداللّه …بن باکویه » در اصل فاصله سفید بوده است ، یعنی مؤلف ابتدا مشهورین انتساب به شهر باکو را آورده و پس از آن گفته است : «امّا ابوعبداللّه بن باکویه باکویی منسوب به جدّ خود باکویه است (نه شهر باکو)». محمد قزوینی نیز در حواشی شدّالازار (ص ۵۵۲)، ضمن نقل عبارت سمعانی ، در محل مذکور چند نقطه گذاشته و با این عمل عبارت سمعانی را تصحیح کرده است .

جنید شیرازی (همانجا) او را معروف به «باکویه » گفته است . خطیب بغدادی (ج ۸، ص ۱۱۲) نام او را «ابوعبداللّه محمدبن … باکوا» آورده است . عبداللّه بن محمد انصاری در طبقات الصوفیه شخصاً از خود او روایت کرده و مکرّراً او را «بوعبداللّه باکو» خوانده است . محمدبن منوّر (ص ۱۷۰، ۱۷۱) نیز او را «شیخ بوعبداللّه باکو» می خواند و در توجیه این نام می گوید: «و این باکو دیهی باشد در ولایت شروان ».

احتمال می دهم که نام جدّ او «باکویه » به مناسبت همین شهر «باکو» یا «باکویه » باشد، زیرا در زبان فارسی برای این کلمه دلالتی جز بر این شهر نمی یابیم و ابوعبداللّه باکویه ، هر چند شیرازی بوده است ، به مناسبت نام جدّش او را باکویی یا ابن باکویه خوانده اند و همین نام باکویه با نام آن شهر معروف کنار دریای خزر یکی است و جدّ او که از آنجا بوده است به این نام معروف شده است .

در پشت نسخه خطیِ بدایه حال الحسین بن منصور الحلاج و نهایته ، نام کامل او چنین ذکر شده است : «ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه بن عبیداللّه بن المعروف بابن باکویه الصوفی الشیرازی ». نتیجه آنکه او هم به «ابن باکویه » و هم به «باکویه » و هم (در میان فارسی زبانان ) به بوعبداللّ’ه باکو معروف بوده است .

تولّد او را ذهبی (۱۹۸۳، ج ۱۷، ص ۵۴۴) در سال سیصد و چهل و اندی گفته است و این نیز تولید مشکل می کند، زیرا مؤلف السیاق (ص ۲۷)، که نزدیکترین شرح حال نویس به زمان او بوده گفته است : «ویحکی عنه أنّه ادرک المتنبّی بشیراز وسمع منه دیوانه ». قشیری (ج ۲، ص ۵۱۱) از ابن باکویه شنیده است که «انشدنا المتنبّی فی معناه » (متنبّی در همین باره شعری برای ما خواند) و آنگاه شعری را که ابن باکویه از متنبّی شنیده نقل کرده است .

امّا وفات متنبّی در ۳۵۴ بوده است ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ،ج ۴، ص ۱۰۵) و در همان سال هم ، اندکی پیش از قتلش ، در شیراز بوده است و این به آن معنی است که ابن باکویه در حالی که کمتر از چهارده سال داشته است دیوان متنبّی را از او سماع کرده باشد که بسیار بعید به نظر می رسد.

مؤلّف السّیاق ، پس از نقل این شایعه که ابن باکویه متنبّی را در شیراز دریافته و دیوان او را از او سماع کرده بوده است ، گوید: «وقد سمع منه دیوانه الامام زین الاسلام جدّی و الائمّه اَخْوالی و اللّ’ه اعلم بذلک ». (دیوان متنبّی را جدّ من یعنی مؤلّف السیاق امام زین الاسلام و اخوال من از او یعنی از ابن باکویه  سماع کرده اند) مقصود از امام زین الاسلامْ جدِّ مؤلّف السّیاق یعنی امام زین الاسلام ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری متوفی ۴۶۵ و مؤلّف کتاب معروف الرّساله القشیریّه است ، به تصریح آنچه در آخر کتاب تاریخ نیسابور یا منتخب السّیاق (ص ۷۵۴) آمده و در آنجا از دو «خالِ امام » نیز سخن رفته است .لویی ماسینیون (ج ۲، ص ۲۲۵) از عبارت السّیاق چنین فهمیده است که جدّ و پدر و برادران ابن باکویه دیوان متنبّی را از او سماع کرده اند که به هیچ روی درست نیست ، زیرا «امام زین الاسلام » قشیری جدّ مؤلّف السّیاق است نه جدِّ ابن باکویه .

متنبّی دیوان خود را در زمان حیات خود مرتّب کرده بوده است (حاجی خلیفه ذیل «دیوان متنبّی »؛ خطیب بغدادی ، ج ۴، ص ۱۰۲) و، اگر فرض شود که ابن باکویه در ۳۵۴ دیوان متنبّی را از او سماع کرده ، باید، به قول محمد قزوینی ، در آن زمان بیست ساله بوده باشد، و بنابراین قول ذهبی که تولّد او را سیصد و چهل و اندی گفته است ، درست نتواند بود.

محمّد قزوینی از قول ذهبی در سیر اعلام النُّبلاء خبر نداشته است و از جهت سال وفات غلطی که در شدّالازار (ص ۳۸۴) برای ابن باکویه ذکر شده ، یعنی ۴۴۲ هجری ، این قول را بعید شمرده است ؛ زیرا، اگر ابن باکویه در حین سماع از متنبّی بیست ساله بوده باشد، می بایست عمر او به صد و هشت سال رسیده باشد.

ابن حجر عسقلانی (ج ۵، ص ۲۳۰)، در شرح حال ابن باکویه ، عبارت السّیاق را نقل کرده ولی آن را چنین تحریف کرده است : «ویحکی عنه انّه ادرک المتنبّی بشیراز وسمع منه جدّی و اخوانی و ابی …»، یعنی کلمات «دیوانهُ عنه » را از قلم انداخته و «اخوالی » را به «اخوانی » تحریف کرده و کلمه «ابی » را بر آن افزوده است . این تحریف عسقلانی ، به تصریح خود مؤلّف السّیاق در همان شرح حال ابن باکویه ، نمی تواند درست باشد؛ زیرا در آنجا می گوید: «وقد فات والدی السّماع منه و کان یذکره و یتحسّر علیه » (پدر من به سماع از او موفق نشد و این را همیشه به یاد می آورد و بر آن افسوس می خورد).

کلمه «اخوانی » هم مسلّماً به دلیل عبارت السّیاق : «أخبرنا خالی ابوسعید قال أنبأنا ابوعبداللّ’ه بن باکویه …» (صریفینی ، ص ۲۷) درست نیست ؛ زیرا صراحت دارد بر سماع خالِ او از ابن باکویه . جای شگفتی است که دانشمند معتبری مانند ابن حجر در نقل عبارتی این همه بیدقّتی کند.

بنابه روایت جنید شیرازی (ص ۳۸۳)، ابن باکویه در اواخر عمر به شیراز بازگشته و در «مغاره »ای از کوههای شمالی شهر اقامت گزیده و قبرش هم در آنجاست . این مطلب ، قطع نظر از سایر مشکلات ، مشکل دیگری هم به وجود آورده است و آن اینکه قبر مذکور در زبان مردم شیراز به قبر «باباکوهی » مشهور شده است .

محمد قزوینی (همان ، ص ۳۸۱) شرح می دهد که همین کلمه باکویه از همان «ازمنه قدیمه » در زبان عوام شیراز به «باباکوهی » تحریف شده بوده است ، چنانکه سعدی در بوستان گوید: «ندانی که بابای کوهی چه گفت / به مردی که ناموس را شب نخفت ». باید گفت که سعدی در اواخر قرن هفتم در شیراز درگذشته بود و جنید شیرازی این کتاب را در ۷۹۱، یعنی صد سال پس از وفات سعدی ، تألیف کرده ولی نامی از «باباکوهی » نبرده است و اگر در زمان سعدی و پیش از آن باکویه به باباکوهی معروف شده بود می بایست به آن اشاره کرده باشد.

وانگهی سعدی از «عوام شیراز» نبود که باکویه را به باباکوهی تحریف کند. مترجم فارسی شدّالازار ، عیسی بن جنید شیرازی پسر مؤلف شدّالازار ، که نام ترجمه خود را هزارمزار گذاشته است ، در شرح حال ابوعبداللّه باکویه (ص ۴۱۰) می نویسد: «مترجم کتاب می گوید در روایات و احادیث که بر استاد می خواندم در اسماء رجال که واقع می شد شیخ عبداللّه علی می رسید و مقیّد به باکویه بود و سؤال می کردم و می فرمود بل شیخ علی باباکوهی است رحمه اللّ’ه علیه ».

از این عبارت مترجم برمی آید که آن که در غار مذکور دفن شده شخصی بوده است به نام «شیخ علی باباکوهی »، و مقصود سعدی هم همین شیخ علی باباکوهی بوده است ، امّا فضلای شیراز، که ظاهراً از شرح حال شیخ علی باباکوهی چیزی نمی دانسته اند، او را با ابن باکویه شیرازی ، که شخصی معروف و شناخته بوده است ، یکی دانسته و آن قبرِ واقع در غار را به ابن باکویه نسبت داده اند، در صورتی که ابن باکویه در نیشابور وفات یافته و همانجا دفن شده است . امّا باباکوهی دیگری هم هست که شاعر است و دیوانی دارد و این دیوان که به چاپ هم رسیده به دلایل قاطعی که محمد قزوینی (ص ۵۶۱) ذکر کرده نه از ابن باکویه است و نه از باباکوهی مذکور در بوستان سعدی و هزارمزار .

ابن باکویه در بلاد اسلام سفرهای بسیار کرده و شهرهای زیادی دیده است . سمعانی (ذیل «شیرازی ») می گوید: «و دخل أکثر بلادالاسلام فی طلب الحکایات …». رافعی قزوینی (به نقل محمد قزوینی ، ص ۵۵۴) گوید: «شیخ معروف من الصّوفیه الجوّالین (لفظاً: اهل سفر)…» و از ورود او به قزوین و از حضور او در ری خبر می دهد. در رساله قشیریه ، خبر از بودن او در بیضاء (ص ۶۲۹) و جندیسابور (ص ۶۹۷) هست .

و نیز در رامهرمز (صریفینی ، ص ۲۷) و بخارا (ذهبی ، ۱۹۸۳، ج ۱۷، ص ۵۴۴) و خجند (انصاری ، ص ۳۸۶) و تُسْتَر (خطیب بغدادی ، ج ۸، ص ۱۱۲)، و بغداد (انصاری ، ص ۳۹۲) اقامت داشته است . به نقل سهلجی (ص ۹۰، ۱۸۴) در رَمْله و در شَهْکور (ظاهراً شمکور) نیز بوده است .

بنا به گفته السّیاق (ص ۲۷)، شیخ ابوعبداللّه باکو در نیشابور اقامت گزید و در دُوَیره (خانقاه ) سُلَمی ساکن شد. محمدبن منور نیز گوید: «در آن وقت که شیخ ما (ابوسعید ابوالخیر * ) به نیشابور شد شیخ بوعبداللّه باکو در خانقاه شیخ ابوعبدالرحمن * سلمی بود و پیر آن خانقاه ، بعدِ شیخ ابوعبدالرحمن ، او بود».

این خانقاه را خود ابوعبدالرحمن سُلَمی برای صوفیّه ساخته بود (خطیب بغدادی ، ج ۲، ص ۲۴۸) و، با توجه به اینکه وفات سُلَمی در رجب یا شعبان ۴۱۲ بود (صریفینی ، ص ۹)، باید ورود ابن باکویه به نیشابور پیش از آن تاریخ و ورود شیخ ابوسعید ابوالخیر به نیشابور پس از آن تاریخ باشد. از کتاب اسرارالتوحید برمی آید که مناسبات ابن باکویه با ابوسعیدابوالخیر در آغاز چندان صمیمی نبوده و ابن باکویه «سماع و رقص » ابوسعید را منکر بوده است ، ولی این کدورت بعد به صفا مبدّل شده است .

دیگر از کسانی که ابوعبداللّه باکو در نیشابور ملاقات کرده و با او مصاحبت و مباحثه داشته است ابوالعباس احمدبن محمدبن فضل نهاوندی بوده است که ، به گفته جنید شیرازی (ص ۳۸۳)، سرانجام به فضل و سبْق و کمال ابن باکویه اعتراف کرده است و نیز شیخ سهلجی یا سهلگی در شعبان ۴۱۹ او را دیده و حکایاتی از ابویزید بسطامی (البته با واسطه ) از او نقل کرده است ، این ملاقات ظاهراً در نیشابور بوده است ؛ و نیز، در ۴۲۶، ابوعبدللّه بن باکویه در نیشابور اجازه کتاب بدایه حال الحلاج و نهایته را به ابوسعید مسعودبن ناصربن ابی زید سَجْزی حافظ داده است (ماسینیون ، ج ۲، ص ۴۸۵).

ذهبی در سیر اعلام النبلاء کسانی را که ابن باکویه از ایشان روایت کرده و یا از او روایت کرده اند نام می برد. معروفترین کسانی که ابن باکویه از ایشان روایت کرده است ابوعبداللّه محمدبن خفیف شیرازی ( رجوع کنید به ابن خفیف * ) (متوفی ۳۷۱) از مشایخ معروف صوفیه است و از اشخاص معروفی که از او روایت کرده اند می توان امام ابوالقاسم قشیری و پسرش عبدالواحد و ابوبکربن خلف الشیرازی را نام برد.

رحلت

درباره سال وفات و مدفن ابن باکویه نیز اختلاف است . به گفته مؤلف السّیاق (ص ۲۷) وفات او در ذوالقعده ۴۲۸ اتفاق افتاد. چنانکه گفته شد، قشیری و «اخوال » او همه از ابن باکویه روایت کرده اند و پدرش نیز معاصر او بوده است . بنابراین ، قول و شهادت یکی از معاصران درباره احوال و وفات باکویی بر اقوال کسانی که در حدود سه قرن و نیم پس از او بوده اند، یعنی جنید شیرازی که سال وفات او را ۴۴۲ و قبر او را در غاری در شمال شیراز دانسته ، مرجّح است .

در پشت یکی از صفحات نسخه ای قدیمی از بدایه حال الحلاج و نهایته رجوع کنید به (حلاج ، مقابل ص ۳۲) آمده است : «توّفی مصنّفه ابن باکویه فی سنه ثمان و عشرین و اربع مائه فی ذی القعده بنیسابور قاله ابوعلی بن جهاندار». این نسخه ، که ۲۳۸ سال پیش از تألیف شدّالازار نوشته شده است و خط مذکور بر پشت صفحه نیز قدیمی است ، به نقل از ابوعلی بن جهاندار، وفات ابن باکویه را در نیشابور گفته است و از السّیاق هم برمی آید که در نیشابور بوده و در آنجا به خاک سپرده شده است : «ودفن فی مقبره » (یا برطبق نسخه چاپی : «فی مقبره »).

ازینرو گفته جنید شیرازی به دو جهت محل اعتماد نیست : یکی آنکه وفات او را در ۴۴۲ ذکر کرده است و این ، چنانکه محمد قزوینی در پانوشت صفحه ۳۸۴ مذکور گفته است ، با توجه به ملاقات او با متنبّی در ۳۵۴، مستلزم فرض سنِ زیادتر از حد عادی برای اوست و با گفته مورّخان دیگر، که تاریخ وفات او را ۴۲۸ نوشته اند، منافات دارد. دیگر آنکه ، اگر ابن باکویه ، به شهادت مؤلف السّیاق ، در نیشابور درگذشته و در آنجا دفن شده باشد، قول جنید شیرازی که او در اواخر عمر به شیراز بازگشته و در آنجا درون غاری مدفون شده است نفی می شود و ما قول السّیاق را بر قول جنید شیرازی ترجیح می دهیم . چنانکه گفتیم ، احتمال می رود که قبر واقع در کوه شیراز واقعاً قبر شخصی به نام باباکوهی باشد که بعدها آن را بر باکویه منطبق ساخته اند.

اثر

چنانکه گفته شد، ابن باکویه در بسیاری از بلاد اسلام سفر کرده و حکایات زیادی درباره صوفیه جمع آورده بوده است . حاجی خلیفه کتابی به نام اخبارالعارفین را به او نسبت می دهد که حتماً مجموعه همان حکایاتی است که او در سفرهای دراز خود از احوال و اخبار صوفیان و عارفان گردآورده بوده است .

ذهبی (۱۹۶۲، ج ۱، ص ۴۴)، پس از ذکر نام او، می گوید: «روی عنه ابوبکربن خلف الشیرازی کتاب الحریات (؟) و غیره من تصنیفه .» این کتاب الحریات ظاهراً تصحیف کتاب الحکایات است که چون در حاشیه نسخه نوشته شده بوده ( رجوع کنید به پانوشت صفحه مذکور) و حتماً به خطی ناخوانا بوده است لذا آن را «الحریات » خوانده اند و کتاب الحکایات («حکایات العارفین » یا مانند آن )، نام دیگر اخبارالعارفین بوده است ، چنانکه بروکلمان (ج ۱، ص ۷۷۰) کتابی به نام حکایات الصوفیه به او نسبت می دهد که خلاصه ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه به شماره ۴۱۲۸ موجود است .

کتاب بدایه حال الحلاّ ج و نهایته نیز ظاهراً قسمتی از کتاب اخبارالعارفین یا حکایات الصوفیه است که ابن باکویه آن را از کتاب مفصّل خود استخراج کرده است و، به شهادت نسخه خطی کتابخانه ظاهریه دمشق ( رجوع کنید به حلاج ، مقدمه ، ص ۸۳ به بعد، و عکس صفحه اول و آخر این جزء از نسخه در همان کتاب ، مقابل ص ۳۲)، ابوسعیدمسعودبن ناصر سجستانی از او روایت کرده است .

ماسینیون شرح این نسخه نفیس و صورت اجازات و سماعات را با تحلیلی از ۲۱ حکایت این کتاب ، که بعضی از آنها در کتب دیگر و از جمله تاریخ بغداد (ج ۸) آمده ، آورده است . نیز رجوع کنید به ماسینیون ، ج ۲، ص ۴۸۲ به بعد که در آنجا از منابع بدایه حال الحلاّ ج و نهایته نیز سخن رانده است .

از تحلیل ماسینیون از حکایت اول بدایه معلوم می شود که نه تنها «سماعات احادیث » ابوعبداللّه بن باکویه ، به قول مؤلف السّیاق ، بلکه «حکایات » او نیز محل اعتماد نتواند بود.

منابع :

(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب ، قاهره ۱۳۵۷؛
(۲) ابن جوزی ، تلبیس ابلیس ، قاهره ۱۳۶۸؛
(۳) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن ۱۳۳۱؛
(۴) عبداللّه بن محمد انصاری ، طبقات الصوفیه ، چاپ محمد سرور مولائی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۵) باباکوهی ، دیوان باباکوهی ، شیراز ۱۳۴۷؛
(۶) محمدبن عبداللّه باکویی ، بدایه حال الحسین بن منصور الحلاّ ج و نهایته ، نسخه خطی دمشق ، مورخ ۵۵۳؛
(۷) معین الدین جنیدبن محمود جنید شیرازی ، شدّالازار فی حطّالاوزار عن زوّارالمزار ، به تصحیح و تحشیه محمد قزوینی و عباس اقبال ، تهران ۱۳۲۸ ش ؛
(۸) ترجمه فارسی : تذکره هزار مزار ، ترجمه عیسی بن جنید شیرازی ، چاپ نورانی وصال ، شیراز ۱۳۶۴ ش ؛
(۹) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکیسی ، استانبول ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳؛
(۱۰) حسین بن منصور حلاّ ج ، اخبار الحلاّ ج ، چاپ لوئی ماسینیون ، پاریس ۱۹۷۵؛
(۱۱) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، قاهره ۱۹۴۹؛
(۱۲) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج ۱۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۳) همو، المشتبه فی الرجال : اسمائهم و انسابهم ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۲، مصلح بن عبداللّه سعدی ، بوستان سعدی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۳۳؛
(۱۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج ۱ـ۷، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲/۱۹۶۲ـ ۱۳۹۲/۱۹۷۶، ج ۸ ـ۱۳، حیدرآباد دکن ۱۳۹۷/۱۹۷۷ـ ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۱۵) محمد سهلجی ، النور من کلمات ابی طیفور در شطحات الصوفیه ، چاپ عبدالرحمن بدوی ، کویت ۱۹۷۸؛
(۱۶) محمدبن ابراهیم صریفینی ، تاریخ نیسابور: المنتخب من السّیاق تألیف عبدالغافربن اسمعیل فارسی ، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۱۷) عبدالکریم بن هوازن قشیری ، الرساله القشیریه ، چاپ عبدالحلیم محمود و محمودبن شریف ، قاهره ۱۹۷۲؛
(۱۸) محمّدبن منور، اسرارالتوحید ، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۱۳ ش ؛

(۱۹) Carl Brockelmann, Geschichte der Arabishen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(۲۰) Louis Massignon, La Passion de Husayn ibn Mansur H allaj , Paris 1975.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۲