ابوبکر محمدبن علی، عارف اهل بغداد در سدۀ سوم .از تاریخ ولادت و سرگذشت وی اطلاعات اندکی وجود داد. برخی شهرت او را کنانی ذکر کرده‌اند (ابن‌جوزی، ج۲، ص۲۷۵؛ ابن‌اثیر، ج۷، ص۱۰۷).
وی از اصحاب جنید، ابوسعید خراز و ابوالحسن نوری بود (سلمی، ص۳۷۳؛ ابن‌اثیر، همانجا). جنید و کتانی در بارۀ مسائل بسیاری با یکدیگر مکاتبه داشتند و کتانی وصیت کرد که پس از مرگش تمام این مکتوبات را با وی دفن کنند تا به دست کسی نیفتد (عطار، ص۴۲۲).
ابوبکر کتانی را مصاحب خضر دانسته (انصاری، ص۴۱۶؛ عطار، ص۵۶۶ـ۵۶۷) و گفته‌اند که شاگرد رسول اکرم صلی‌الله‌علیه وآله وسلم بود، زیرا پیامبر را بسیار به خواب می دید. گفته اند که از طریق یکی از همین خوابها، ذکر «یا حی یا قیوم یا لا اله الّا انت» را از پیامبر دریافت کرد (انصاری، ص۴۱۸؛ عطار، ص۵۶۷).
رحلت
کتانی حدود بیست سال از زندگیش را در سفر گذراند و سرانجام، تا پایان عمر، در مکه مجاور شد و در ۳۲۲ در همانجا درگذشت.
وی در روزگار خود از مشایخ بزرگ به شمار می‌آمد، چنانکه محمد مرتعش او را «چراغ حرم» لقب داده بود (سلمی، همانجا؛ قشیری، ص۲۹۰، ۴۲۷). او اهل خلوت و عزلت نبود و با مردم آمد و شد داشت (مایر، ص۱۳). وی معتقد بود برترین مشایخ کسانی هستند که ظاهرشان مانند مردم عادی و باطنشان مانند خواص است(انصاری، ص۴۱۶-۴۱۷).
کتانی برای عبادت در جوانی اهمیت زیادی قائل بود و صوفیان را به زهد و خلق نیک و خدمت به شیخ و استاد توصیه می‌کرد (انصاری، ص۴۱۷؛ عطار، ص۵۶۸). او سه شرط برای مرید قائل بود: اینکه خواب وی هنگام غلبۀ خواب، سخنش هنگام ضرورت و خوردنش در حال گرسنگی شدید باشد (عطار، ص۵۶۷).
کلابادی (ص۴۹) نام کتانی را از جمله مشایخی ذکر کرده است که در نشر علم اشارت، کتاب و رسایل داشته‌اند. عطار (ص۵۶۴) نیز وی را صاحب تصنیف معرفی کرده، اما دیگران منابع به کتاب یا رساله ای از او هیچ اشاره‌ای نکرده و صرفاً سخنانی از وی نقل کرده‌اند (رجوع کنید به سلمی، ص۳۷۳ـ۳۷۷؛ عطار، ص۵۶۵-۵۷۰). روزبهان بقلی (ص۲۱۳) نیز یکی از شطحیات وی را دربارۀ سماع اهل حقیقت تفسیر کرده است.
منابع :
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، چاپ عبدالله قاضی، بیروت ۱۴۰۷؛
(۲) ابن‌جوزی، صفهالصفوه، ]بی‌جا[ ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱م؛
(۳) عبداللّه‌بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش؛
(۴) روزبهان بقلی، شرح شطحیات، چاپ هنری کربین، تهران ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۶م؛
(۵) ابوعبدالرحمن محمدبن حسین سلمی، طبقات الصوفیه، چاپ نورالدین شریبه، حلب ـ سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م؛
(۶) محمدبن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۷) عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، دمشق، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸م؛
(۸) ابوکبر کلابادی، التعرف لمذهب اهل‌التصوف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶م؛
(۹) فریتس مایر، ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه، ترجمۀ مهر آفاق بایوردی، تهران ۱۳۷۸ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
