شَدّاد بن أوس ، بن ثابت انصاری نجاری مدنی، محدّث و صحابی. شدّاد از قبیلۀ بنی‌حُدَیله بود که نسب آنها به عمروبن مالک‌بن نجّار می‌رسید (رجوع کنید به ابن‌خیاط، ص ۱۵۶؛ ابن‌عبدالبر، ج ۱، ص ۱۱۷؛ ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص ۴۰۵، ۴۱۷). وی برادرزادۀ حسان‌بن ثابت، شاعر مشهور صدر اسلام، بود (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۵۰۳، ج ۷، ص ۴۰۱؛ رازی، ج ۲، قسم ۱، ص ۳۲۸).
کنیۀ او را أبویَعلی و أبوعبدالرحمن ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌عبدالبر، ج ۲، ص ۶۹۴؛ ابن‌حجر، ج ۳، ص ۳۱۹). پدر شدّاد، اوس، از جمله انصاری بود که در بیعت عقبه حضور داشت (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۵۰۳؛ ابن‌عبدالبر، ج ۱، ص ۱۱۷) و به گفتۀ ابن‌سعد (ج ۳، ص ۵۵ـ۵۶)، عثمان بعد از مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه، در خانۀ اوس‌بن ثابت اقامت گزید.
همچنین پیامبر در جریان عقد مؤاخات میان مهاجران و انصار، میان اوس‌بن ثابت و عثمان پیمان برادری بست (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۵۶). به نوشتۀ واقدی (ابن‌عبدالبر، ج ۱، ص ۱۱۷)، اوس در جنگ بدر و دیگر نبردهای پیامبر حضور داشت و در زمان خلافت عثمان‌بن عفان (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۵۰۳) و به تصریح ابن‌حبان (ج ۳، ص۱۰)، در سال ۳۵ درگذشت.
هرچند ابن‌سعد (همانجا) و ابن‌عبدالبر (همانجا) در خبری دیگر به نقل از عبداللّه‌بن محمدبن عماره انصاری، از شهادت اوس در جنگ احد سخن گفته‌اند. شعری از حسان‌بن ثابت (ص ۱۱۶) در ذکر کشته شدن أوس‌بن ثابت، دلیلی بر درستی خبر شهادت اوس در جنگ احد است (رجوع کنید به ابن‌حجر، ج ۱، ص ۱۴۴، ج ۳، ص ۳۱۹ـ۳۲۰). مادر وی، صُرَیمَه یا صُرمَه نیز از بنی‌عَدیبن نجار بود (ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص ۴۰۴).
دربارۀ شدّاد بن أوس و حضور او در نبردهای پیامبر اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی از حضور او در غزوه بدر سخن گفته‌اند اما بخاری (ج ۲، قسم ۲، ص ۲۲۴) در این مطلب تردید کرده است. وی به زهد شهرت داشت و معاصرانش او را بدین خصلت ستوده‌اند (رجوع کنید به ابن‌عبدالبر، ج ۲، ص ۶۹۴ـ۶۹۵؛ ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص۴۱۰).
دربارۀ عبادت و ورع وی داستانهایی نقل شده است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص ۴۱۵ـ۴۱۶؛ مزی، ج ۱۲، ص ۳۹۱). شدّاد پس از فتح شام در زمان خلیفۀ دوم به امارت حِمص گماشته شد (مزی، ج ۱۲، ص۳۹۰). ابن‌سعد (ج ۷، ص ۴۰۱)، بدون اشاره به تاریخ دقیق، از مهاجرت شدّاد به بیت‌المقدّس سخن گفته و اشاره کرده که شدّاد تا اواخر عمر خود در آنجا به‌سر برده است (رجوع کنید به ابن‌عبدالبر، ج ۲، ص ۶۹۴).
شدّاد چهار پسر به نامهای یعلی، محمد، عبدالوهاب و منذر داشت و دختری با نام خزرج (ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص ۴۰۹؛ مزی، ج ۱۲، ص ۳۹۲). شدّاد از کعب‌الأحبار روایت کرده و از وی أسامهبن عمیر هُذَلی، خالدبن مَعدان، پسرانش محمد و یعلی و کسان دیگری روایت کرده‌اند (رجوع کنید به مزی، ج ۱، ص۳۹۰). روایات وی در صحاح سته نقل شده است (رجوع کنید به مزی، ج ۱۲، ص ۳۹۲). دربارۀ مواضع سیاسی و گرایش کلامی شدّاد، اطلاع چندانی در دست نیست.
براساس برخی شواهد، به علویان گرایش داشته است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۲۲، ص ۴۱۶) و وقتی معاویه از او خواست بر منبر، از علی علیه‌السلام بدگویی کند، از این کار سر باز زد (رجوع کنید به مفید، ص ۹۶ـ۹۷). همچنین، پیوستن به اصحاب جمل و یاری کردن امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام (رجوع کنید به خزاز قمی، ص۱۸۰ـ۱۸۲) و نقل روایات فضائل علی علیه‌السلام از دیگر شواهد این امر است.
رحلت
شدّاد در سال ۵۸ در ۷۵ سالگی در بیت‌المقدّس درگذشت و همانجا مدفون شد (ابن‌حبان، ج ۳، ص ۱۸۵ـ۱۸۶؛ مزی، ج ۱۲، ص ۳۹۲ قس ابن‌سعد، ج ۷، ص ۴۰۱). ابوحاتم رازی (ج ۳، قسم ۲، ص ۳۱۵) از محمدبن عبدالرحمن، نوادۀ او، نام برده و به اقامت او در بیت‌المقدّس اشاره کرده است. وی از پدر و جدش، شدّادبن أوس، روایت نقل کرده و از او ابراهیم‌بن محمدبن یوسف فریابی حدیث نقل کرده است (رازی، همانجا).
منابع :
(۱) ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه‌فی تمییز الصحابه، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛
(۲) یوسف‌بن عبداللّه‌بن محمدبن عبدالبر، الاستیعاب فی ممعرفه‌الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی ، قاهره، بی‌تا.؛
(۳) ابوحاتم محمدبن حبان‌بن احمد مشهور به ابن‌حبان بستی، کتاب‌الثقات، حیدرآباد دکن، بی‌تا؛
(۴) حسان‌بن ثابت، دیوان حسان‌بن ثابت الانصاری، چاپ یوسف عید ، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛
(۵) ابوعمرو خلیفه‌بن خیاط، کتاب‌الطبقات، چاپ سهیل‌زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۶) علی‌بن محمد خزاز قمی، کفایه‌الاثر فی النص علی‌الائمه الاثنی عشر، چاپ عبدالطیف حسینی کوه¬کمری خویی قم ۱۴۰۱؛
(۷) ابن‌سعد(بیروت)؛
(۸) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۵؛
(۹) اسماعیل‌بن ابراهیم بخاری، کتاب التاریخ‌الکبیر، بیروت : دارالکتب العلمیه، بی‌تا؛
(۱۰) ابومحمد عبدالرحمن‌بن محمدرازی، کتاب الجرح و التعدیل، حیدر آباددکن ۱۳۷۱/۱۹۵۳، افست بیروت: دار احیاء التراث‌العربی، بی‌تا.؛
(۱۱) جمال‌الدین یوسف مزی، تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۲) محمدبن محمدبن نعمان مشهور به شیخ مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری ، قم ۱۴۰۳ .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵