بدخشی ، شاه محمد ، ملقب به ملاّ شاه صوفی ، شاعر و نویسنده قرون دهم و یازدهم . در ۹۹۲ در محلی به نام اَرْکَسا، حوالی رُستاقِ بدخشان ، متولد شد (کولابی ، گ ۱۱ ر). تحصیلات خود را نزد ملاّ حسین قبادیانی در بلخ کامل کرد (ظهورالدین احمد، ج ۲، ص ۱۲۶). در ۱۰۲۳ به کشمیر و از آنجا به دهلی و آگره سفر کرد و در ۱۰۳۸ به لاهور رسید و مرید میان میر * قادری شد (کولابی ، گ ۱۱ پ ). نوزده سال در خدمت او ماند (جهان آرا بَگم ، ج ۱۶، ش ۴، ص ۸۲) و ریاضتهای سخت کشید تا سرانجام ، از مراد خود خلافت یافت و به دستور او در کشمیر اقامت گزید (کنبو، ج ۳، ص ۲۸۵؛ بختاورخان ، ج ۲، ص ۴۱۰).
شاه جهان (حک : ۱۰۳۷ـ ۱۰۶۸) و فرزندانش ، داراشکوه و جهان آرا بیگم ، از ارادتمندان بدخشی بودند و بدخشی با آنان مناسبات بسیار نزدیکی داشت و مکاتبه می کرد. درباره بدخشی در سکینه الاولیاء داراشکوه بابی مستقل وجود دارد (ص ۱۵۲ـ۲۰۴). جهان آرا نیز کتاب صاحبیه را درباره او نوشته است .او در ۱۵ صفر ۱۰۷۲ در لاهور درگذشت و در کنار قبر مرشد خود مدفون شد.
بدخشی دارای افکاری متغیّر و گاهی متضاد بود که در آنها آزاد اندیشی غلبه داشت ؛ ازینرو با مخالفتِ شدید علمای دین روبرو شد. نویسندگان زندگینامه اش افکار او و واکنش روحانیون نسبت به آنها را بیان کرده اند. کیخسرو اسفندیار، نویسنده معاصر بدخشی ، به اندیشه او اشاره دارد (ج ۱، ص ۱۵۵، ۳۵۹، ۳۶۱) و محمد مراد تنگ کشمیری (گ ۲۸ پ ) افکار او را نقد کرده است .
بدخشی در سخن سرایی از متقدّمان تقلید نکرده است . البته اشعارش از جهت وزن و قافیه و تعقیدات لفظی خالی از ضعف نیست (ظهورالدین احمد، ج ۲، ص ۱۳۹).
آثار
مهمترین آثار او به فارسی کلیّات بدخشی است درسه جلد:
جلد اول ، تفسیر شاهی ، در تفسیر سوره های فاتحه ، بقره ، آل عمران و یوسف ، که در ۱۰۵۷ به روش عرفانی نگاشته شده است ؛
جلد دوم ، رساله بسم اللّه ، رساله حمد ونعت و منقبت ، یوسف و زلیخا، رساله دیوانه ، رساله مرشد، رساله ولوله ، رساله هوش ، رساله تعریفات خانه ها و باغات و منازل کشمیر، رساله نسبت ؛
جلد سوم ، رساله شاهیه ، دیوان اول ، دیوان دوم ، شرح رباعیات ، رقعات ، قصاید عربی (ظهورالدین احمد، ج ۲، ص ۱۳۶؛ نسخه خطی کلیات او در کتابخانه خدابخش پتنه موجود است ).
منابع :
(۱) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب ، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴؛
(۲) محمد بختاورخان ، مرآه العالم : تاریخ اورنگ زیپ ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور ۱۹۷۹؛
(۳) محمد مراد تنگ کشمیری ، تحفه الفقراء ، نسخه خطی اداره تحقیقات جمون و کشمیر؛
جهان آرا بگم ، رساله صاحبیه ، تحقیق و ترجمه محمد اسلم ، در
(۴) Journal of the Research Society of Pakistan , xvi , 4(Oct.1979),77-110, xv â â ,۱ (Jan. 1980), 69-107;
(۵) داراشکوه بابری ، حسنات العارفین ، چاپ سید مخدوم رهین ، تهران ۱۳۵۲ ش ؛
(۶) همو، سکینه الاولیاء ، چاپ تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۴۴ ش ) ؛
(۷) محمد صالح کنبو، عمل صالح الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور ۱۹۶۷ـ۱۹۷۲، ج ۲، ص ۲۷۴، ج ۳، ص ۹۶، ۲۸۴ـ۲۸۶؛
(۸) توکل بیگ کولابی ، نسخه احوال شاهی ، نسخه خطی موزه بریتانیا، Supp. Rieu ، ش ۱۳۰؛
(۹) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب ، چاپ رحیم رضازاده ملک ، تهران ۱۳۶۲ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲
