تذکره نویسانِ زمان وی نام او را محمدرحیم ذکر کرده اند (فاضل خان گروسی ، ص ۷۸؛ بهمن میرزا قاجار، ص ۴۵۲؛ هلاکوقاجار، ص ۲۸) اما در تذکره های بعدی به صورت رحیم ضبط شده است (دیوان بیگی ، ج ۱، ص ۲۸۸؛ فسائی ، ج ۲، ص ۱۰۹۸، ۱۱۵۹؛ فرصت شیرازی ، ص ۵۲۶). نیاکانش از سادات موسوی اصفهان و در اصل از جهرم فارس و از خاندان میرزا رحیم حکیم باشی بودند که در دوره صفویه به اصفهان رفتند.
آنان در خدمت پادشاهان صفوی به طبابت اشتغال داشتند (فاضل خان گروسی ، همانجا؛ بسمل شیرازی ، ص ۵۳۲؛ محمودمیرزا قاجار، ج ۲، ص ۵۰۵؛ مفتون دنبلی ، ص ۶۷؛ فسائی ، ج ۲، ص ۱۰۹۸). فرصت الدوله شیرازی (ص ۵۲۶)، شاه صفی (حک : ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) را نیای بیدل دانسته است که شاید به دلیل قرابت نیاکان بیدل با صفویه باشد.
پدرش میرزا سیدمحمدطبیب بود که به فرمان کریم خان زند از اصفهان به شیراز رفت و سید محمدرحیم در شیراز زاده شد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ؛ محمود میرزا قاجار؛ دیوان بیگی ، همانجاها؛ هدایت ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۸۳). پدرش در تهران در دربار فتحعلی شاه (حک : ۱۲۱۱ـ ۱۲۵۰) طبابت می کرد، اما بعد از مدتی به شیراز بازگشت و در همانجا درگذشت (بسمل شیرازی ، ص ۵۳۳). سیدمحمدرحیم طب را نزد میرزاحسن علی طبیب فراگرفت و خط نستعلیق را نیکو می نوشت .
گذشته از اینها شاعر بود و در اشعارش بیدل تخلص می کرد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ؛ فسائی ، همانجاها، مفتون دنبلی ، ص ۶۸). در آغاز دوران فتحعلی شاه از شیراز به تهران سفر کرد و، همچون پدر، طبیب دربار شد و به منصب حکیم باشی نایل آمد و بتدریج از ندیمان خاص شاه شد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ، همانجاها). او طبیب خاص فخرجهان ، دختر فتحعلی شاه و ملقب به فخرالدوله ، بود و بدین جهت به فخرالدوله شهرت یافت (دیوان بیگی ، ج ۱، ص ۲۸۹؛ فسائی ، همانجا).
مدتی نیز در خدمت شجاع السلطنه (متوفی ۱۲۷۰) و میرزافریدون فرمانفرما (متوفی ۱۲۷۲) بود (هلاکو قاجار؛ هدایت ، همانجاها). عبدالوهاب نشاطِ اصفهانی * (متوفی ۱۲۴۴)، ملقب به معتمدالدوله ، منشی الممالک دربار فتحعلی شاه ، با او خویشاوندی داشت و به این سبب بیدل گاه در غیبت او جانشین وی می شد و ازینرو به منشی الممالک نیز ملقب گردید (مفتون دنبلی ؛ فسائی ، همانجاها).
رحلت
وی در دوران حکومت محمدشاه ، ظاهراً در ۱۲۵۷، هنگامی که از سفر حج بازمی گشت ، در قم بیمارشد و همانجا درگذشت (دیوان بیگی ؛ هدایت ، همانجاها).
بیدل در عصری می زیست که به دوره بازگشت ادبی * مشهور است . تذکره نویسان معاصرش شعر او را ستوده و در پیروی از شیوه غزلسرایی سعدی بی همتا دانسته اند (فاضل خان گروسی ؛ محمود میرزا قاجار؛ مفتون دنبلی ؛ هلاکوقاجار، همانجاها). درباره تعداد اشعارش اتفاق نظر وجود ندارد ( رجوع کنید به محمودمیرزا قاجار، ج ۲، ص ۵۰۶؛ مفتون دنبلی ؛ دیوان بیگی ، همانجاها).
ظاهراً تاکنون دیوان این شاعر به طبع نرسیده و نسخه های خطی دیوان او نیز بسیار کمیاب است . نسخه ای به شماره ۲۳۸۸، شامل قصاید او، در دوبخش ، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است . بخش نخست آن مدحیات است و از جمله شامل منقبت حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم (بیدل شیرازی ، ص ۲۶ـ۳۱)، علی علیه السلام (ص ۱ـ۶)، حضرت مهدی علیه السلام (ص ۲۰ـ۲۵)، و مدح فتحعلی شاه که بیدل در ضمن آن از مشقّت احوال خود گلایه کرده است (ص ۲۶ـ۴۱)، و نیز مدح محمدشاه (ص ۱۶ـ۲۰) و برخی از امیران و شاهزادگان قاجار؛ بخش دوم شامل مرثیه هایی است در رحلت پیامبر اسلام و اهل بیت علیهم السلام و ذکر مصیبت کربلا و اسارت خانواده امام حسین علیه السلام که ظاهراً در این مرثیه ها بیش و کم به ترکیب بندمشهور محتشمِ کاشانی * نظر داشته است .
حاجی میرزا باقر، صاحب چندین تألیف و تصنیف در علوم دینی ، و حاجی آقا ملاباشی ، از زاهدان آن دوران ، از برادران او بودند (دیوان بیگی ، ج ۱، ص ۲۸۸).
منابع :
(۱) علی اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی ، تذکره دلگشا ، چاپ منصور رستگار فسائی ، شیراز ۱۳۷۱ ش ؛
(۲) بهمن میرزا قاجار، تذکره محمد شاهی ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ، ش ۹۰۳؛
(۳) محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی ، دیوان بیدل شیرازی ، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی ، ش ۲۳۸۸؛
(۴) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقه الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش ؛
(۵) محمد فاضل خان گروسی ، تذکره انجمن خاقان ، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران ، ش ۱۲۱۵۳؛
(۶) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی ، آثارالعجم : در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی ، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۷) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامه ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛
(۸) محمودمیرزا قاجار، سفینه المحمود ، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش ؛
(۹) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، تذکره نگارستان دارا ، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش ؛
(۱۰) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۱) هلاکو قاجار، مصطبه خراب ، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
